Antoni Kępiński
(16.11.1918 - 8.06.1972)

Antoni Kępiński - dla dobra człowieka

Antoni Kępiński był tym, który wyprzedzał swą epokę – jego prace przybliżają społeczeństwu choroby psychiczne. Celem profesora było trafić do mas, dzięki jego działaniom przestano leczyć chorych psychicznie, izolując ich, a zaczęto prowadzić terapie, które miały na celu zmianę sposobu leczenia. Był psychiatrą i etykiem, wszystko, co robił i pisał, dedykował ludziom chorym.

Urodził się 16 listopada 1918 roku w Dolinie (dziś: miasto w Ukrainie) już w wolnej Polsce, która po 123 latach odzyskała niepodległość. Pochodził ze starego polskiego rodu Kępińskich herbu Niesobia¹. Tadeusz Kępiński, ojciec Antoniego, był synem Ignacego i Marii z domu Lankot, pochodzącej z czeskich arian osiedlonych na Podhalu. Był prawnikiem zatrudnionym w administracji państwowej, następnie starostą w Dolinie. Ożenił się z Wandą de Turczynowicz z domu Suszycką. Antoni miał starszą o 4 lata siostrę Łucję. Dom, w którym się urodził, to miejsce, gdzie przestrzegało się zasad pracowitości i uczciwości. Ogromny wpływ na wychowanie syna miał ojciec – wszechstronnie wykształcony, o dużej kulturze osobistej i szerokich zainteresowaniach – dbał bowiem o rozwój intelektualny i moralny Antoniego. Warto przytoczyć historię, która dotknęła rodzinę Antoniego zaraz po jego narodzinach. Kiedy liczył zaledwie kilka miesięcy, do jego rodziców dotarła wiadomość, że muszą opuścić Dolinę w związku z niepokojem, który wszczynały bojówki ukraińskie. Ponieważ nianią była Ukrainka, Kępińscy zostawili malutkiego Antoniego pod jej opieką, a sami wyruszyli przez Karpaty na Węgry. Odzyskali dziecko z nianią z niewoli ukraińskiej, wymieniając ich za dwóch jeńców, oficerów ukraińskich. Dopiero 19 czerwca 1919 roku wszyscy spotkali się w Bielsku, gdzie przebywali wówczas Kępińscy. Następnie osiedlili się w Nowym Sączu – tam Antoś zaczął edukację, a jego tata został starostą. Ze względów politycznych niedługo piastował ten urząd. Postanowili przenieść się do Krakowa. Antoni kontynuował naukę w Gimnazjum Nowodworskiego w Krakowie. Cechowały go: zamiłowanie do kształcenia się, potrzeba rozwoju moralnego i kulturalnego oraz ogromna wrażliwość. Później rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które przerwała wojna.

Wojenne losy

We wrześniu 1939 roku wstąpił jako ochotnik do Obrony Narodowej² i ruszył wraz z wycofującym się wojskiem oraz personelem szpitalnym w kierunku Węgier. Stamtąd po raz pierwszy wysłał do rodziny kartkę pocztową. Przebywał w kilku różnych miejscach na Węgrzech, a następnie kierował się z Budapesztu do Francji. Nie można dokładnie odtworzyć przebiegu pobytu Kępińskiego we Francji. Źródła podają rozbieżne informacje. W życiorysie Kępiński podał, że w tym czasie służył w 3 Pułku Artylerii Ciężkiej w stopniu kanoniera, zaś z artykułu autorstwa prof. Ryna zamieszczonego w „Przeglądzie Lekarskim” w 1978 roku wynika, że Antoni był żołnierzem 1 Dywizji Grenadierów³ wysłanych wtedy na front.

Po kapitulacji Francji chciał przedostać się do Anglii okrężną drogą przez Pireneje, Hiszpanię, Portugalię i Gibraltar, jednak przy granicy z Portugalią został zatrzymany i aresztowany. Trafił do więzienia w Madrycie. 1 października 1940 roku Kępińskiego przewieziono z madryckiego więzienia do obozu koncentracyjnego w Miranda de Ebro, gdzie spędził dwa i pół roku. W obozie pracował w sekcji oświatowej – tam m.in. uczył języka angielskiego. Był lubiany i szanowany przez współwięźniów. Czas spędzony w ekstremalnych warunkach uodpornił go na trudy życia, dzięki temu poznał sposoby utrzymywania równowagi psychicznej m.in. poprzez dbanie o stały rozwój intelektualny. Opuścił obóz, mając skończone 24 lata. W lipcu 1943 roku znalazł się w ośrodku werbunkowym w Szkocji. Został przyjęty do RAF⁴ (Royal Air Force) i rozpoczął szkolenie lotnicze jako pilot Polskich Sił Powietrznych⁵. Jego lot ćwiczebny nie należał do udanych. Mimo to zachował mundur lotnika i nie wystąpił z wojska. W maju 1945 roku, na podstawie umowy z Biurem Ogólnym Organizacyjnym polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej w Londynie, otrzymał status „oficera kontraktowego w stopniu podporucznika w korpusie osobowym oficerów służby zdrowia”. Równocześnie kontynuował studia medyczne na Uniwersytecie w Edynburgu, gdzie w 1941 roku oficjalnie otwarto Polski Wydział Lekarski dzięki staraniom polskiego rządu i przychylności dziekana prof. Sydneya Smitha. Praktyki odbywał m.in. w Polskim Szpitalu im. Paderewskiego działającym od 1941 roku za zgodą władz Szkocji⁶. 29 listopada 1946 roku otrzymał dyplom Polskiego Wydziału Lekarskiego w języku angielskim – nr 1204/6/47. Przed powrotem do kraju odbył jeszcze praktykę psychiatryczną w angielskich szpitalach.

Powrót do ojczyzny

Do Polski przybył 27 lipca 1947 roku po prawie ośmioletniej tułaczce, trzy lata po śmierci swego ojca, nie mając oszczędności, za to z bogatą wiedzą, doświadczeniem zawodowym i dyplomem lekarza. „Decyzja Kępińskiego o powrocie do zniszczonej przez wojnę niesuwerennej Polski, gdy miał przecież możliwości pracy w którymś z bogatszych krajów zachodnich, świadczy o jego patriotyzmie i odpowiedzialności za bliskich”⁷. Poszukiwania pracy zaczął od Kliniki Neurologiczno-Psychiatrycznej UJ przy ul. Botanicznej w Krakowie. Złożył podanie o zatrudnienie i po miesiącu praktyki otrzymał etat oraz niewielką pensję. W 1950 roku z Wydziału Lekarskiego UJ utworzono Akademię Medyczną z wydzielonymi klinikami: neurologiczną, neurochirurgiczną i psychiatryczną. Antoni Kępiński został pracownikiem Kliniki Psychiatrycznej, która mieściła się w budynku po VI Oddziale Neurologiczno-Psychiatrycznym Szpitala im. św. Łazarza.

W Krakowie Antoni odwiedzał swoich znajomych m.in. Stanisława Kłodzińskiego⁸ i jego siostrę Jadwigę. Dawna znajomość z Jadwigą szybko przerodziła się w miłość, a następnie małżeństwo.

Pani Jadwiga, pięć lat młodsza od narzeczonego, była pogodna, wesoła i urodziwa, poza tym kulturalna i starannie wychowana. Pochodziła z domu o patriotycznych tradycjach, była córką historyka i powstańca śląskiego Adama Kłodzińskiego⁹ i Izabeli z Murdzieńskich, a wnuczką lekarza dr. Franciszka Murdzieńskiego¹⁰, dyrektora krakowskiego Szpitala Dziecięcego św. Ludwika. Po maturze zaczęła studiować historię sztuki na UJ, ale jej nie skończyła”¹¹.

Ślub cywilny odbył się w Chorzowie 31 stycznia 1948 roku, natomiast ślub kościelny 10 lutego w Krakowie. Kępińscy nie mieli dzieci. W sierpniu 1949 roku Antoni wyjechał jako lekarz na obóz Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” na rozkaz Ministerstwa Obrony Narodowej, by sprawować opiekę medyczną nad kadrą i junakami 37 brygady. Siedem lat później, w 1958 roku, ponownie wyjechał z Krakowa wezwany na ćwiczenia wojskowe jako lekarz rezerwista.

W 1963 roku został awansowany przez MON na porucznika rezerwy i przydzielony do korpusu osobowego oficerów służby zdrowia. W roku 1958 Antoni zrezygnował z możliwości wyjazdu na stypendium do Stanów Zjednoczonych, nie przeceniał amerykańskiej wiedzy psychiatrycznej, a tamtejszych lekarzy uważał za powierzchownych, ponadto obawiał się trudności adaptacyjnych w nowym środowisku i nie chciał rozstawać się z żoną. W tym samym roku zdecydował się jednak na wyjazd do Wielkiej Brytanii, gdyż cenił solidność naukowców tego kraju. Miał możliwość poszerzenia swojej wiedzy, ponieważ psychiatria angielska rozwijała się wówczas dosyć szybko, wprowadzano nowe metody leczenia. Nowością w tamtym czasie była terapia grupowa, która szczególnie przykuła uwagę Kępińskiego. W czasie pobytu odwiedził kilka szpitali angielskich, a zdobyte doświadczenia i wnioski publikował, a następnie wykorzystywał w dalszej pracy w kraju.

Autorytet w dziedzinie psychiatrii

Polskie władze uznały przedwojenną edukację Kępińskiego na Wydziale Lekarskim UJ oraz w czasie wojny na Polskim Wydziale Lekarskim w Edynburgu, dlatego też w 1947 roku otrzymał dyplom lekarza na Uniwersytecie Jagiellońskim. Dwa lata później złożył pracę doktorską pt. Okres zamącenia po wstrząsie elektrycznym, czas jego trwania a typ konstytucjonalny i rasowy. Otrzymał dyplom doktora psychiatrii jako jeden z pierwszych po wojnie. Kontynuował karierę naukową aż do stopnia profesora, jednak do końca życia nazywano go docentem. Antonii Kępiński pracował przede wszystkim w Klinice Psychiatrii Akademii Medycznej przy ul. Kopernika 21a i tam też spędzał najwięcej czasu. Dodatkowo zatrudnił się w Miejskim Szpitalu Chorób Płucnych przy ul. Skawińskiej jako konsultant psychiatrii. Ponadto trzy razy w tygodniu popołudniami przyjmował pacjentów na Oddziale Dziennym przy Wojewódzkiej Przychodni Zdrowia Psychicznego należącym do Szpitala im. Babińskiego, a dwa popołudnia spędzał w Rzemieślniczej Spółdzielni Lekarskiej. Wykładał również psychiatrię na UJ oraz w Państwowej Szkole Pielęgniarskiej.

Nigdy nie wyraził zgody na pracę poza Krakowem, nawet najbardziej intratnej. Oferowano mu m.in. posadę na uczelni wrocławskiej. Nie interesował się również karierą w administracji uczelni. Kępiński był redaktorem „Zeszytów Oświęcimskich” zawierających wyniki badań i leczenia skutków zdrowotnych traumatycznych przeżyć byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Inicjował i uczestniczył w zmianach, jakie zachodziły w psychiatrii. Dzięki doświadczeniu nabytemu podczas zagranicznych pobytów udoskonalał proces leczenia pacjentów. To on był prekursorem psychoterapii indywidualnej i grupowej w Polsce.

Dla Kępińskiego psychoterapia stanowiła bardzo ważną, integralną część psychiatrii. Do procesu leczenia wprowadzał muzykoterapię, biblioterapię, rysowanie i malowanie, tworzenie zespołów i grup terapeutycznych oraz terapię poprzez pracę. Społeczność terapeutyczna stwarzała możliwości ćwiczenia różnych interakcji, dawała pacjentom możliwość swobodnego wyrażania myśli i uczuć, ale również nakładała pewne obowiązki, angażowała w codzienność szpitalną i proces leczenia. Szpitale psychiatryczne stawały się miejscem przyjaznym dla pacjentów. Sale chorych meblowano, w oknach pojawiały się firanki, a na ścianach weselsze kolory. Przełom nastąpił w latach pięćdziesiątych, kiedy wprowadzono do procesu leczenia leki psychotropowe, dzięki czemu pacjenci nie budzili lęku wśród personelu i można było zastosować skuteczniejszą terapię. Kępiński zawsze powtarzał, że sama farmakologia nie jest wystarczająca, a najważniejszym lekarstwem dla człowieka jest sam lekarz. Założył Klub Pacjentów, który mieścił się w pobliżu jego gabinetu w Klinice. Przy kawie, herbacie pacjenci wraz z opiekunami podejmowali dyskusje, organizowali wieczorki. Mogli zapraszać rodzinę, przyjaciół, pojawiali się również artyści. Na jednym z takich wieczorków wystąpiła m.in. Ewa Demarczyk¹².

Klinika psychiatryczna stała się miejscem towarzyskich kontaktów rozpraszających szpitalną rutynę, przywracała poczucie wartości pacjentów i chęć współdziałania. W 1962 roku utworzono oddział dla dzieci, w latach sześćdziesiątych powstał także Oddział Psychiatrii Młodzieżowej. Profesor Kępiński został odznaczony Orderem Odrodzenia Polski i Krzyżem Zasługi. Nigdy nie zabiegał o żadne pochwały, a swoją postawą i podejściem do chorego wzbudzał szacunek i podziw. Jego uczniowie i koledzy z pracy cenili go za podejście do pacjentów.

Poznać chorego

Doświadczenia wyniesione z pobytu w obozie koncentracyjnym (był tam brutalnie pobity, spędził ponad miesiąc w celi głodowej) oraz edukacji w Anglii przyczyniły się do nowatorskiego podejścia Antoniego Kępińskiego do procesu diagnostycznego. Zwracał uwagę, że badanie psychiatryczne znacząco różni się od badań, które wykonują lekarze innych specjalności. Nawet sam proces badania i stawiania diagnozy jest dla psychiatry właściwie procesem ciągłym i nigdy nie może mieć on pewności, czy postawiona diagnoza jest ostateczną. Uważał też, że tylko dogłębne poznanie człowieka (pacjenta) – jego myśli, systemu wartości, relacji z innymi ludźmi itd. – pozwala zbliżyć się do zrozumienia jego stanu. Metoda ta jest jednak bardzo trudna – nie ma bowiem jednego sposobu dotarcia do każdego człowieka. Z drugiej strony – jej skuteczność zależy również od cech osobowościowych lekarza. Nie tylko jego wiedzy, ale również doświadczenia życiowego, łatwości nawiązywania kontaktu i prowadzenia rozmowy czy po prostu taktu. Kępiński posiadał wszystkie te cechy i umiejętności. Krystyna Rożnowska w swojej książce (Antoni Kępiński. Gra z czasem. Portret genialnego psychiatry) cytuje opinię ks. Tischnera¹³ o tym wybitnym lekarzu i wspaniałym człowieku: „Ten wie o człowieku więcej niż Freud, Heidegger, Levinas”. I tak było!

Całą swoją wiedzę i doświadczenia oraz nowatorskie podejście do pacjenta Kępiński chciał przekazać czytelnikom, przede wszystkim przyszłym lekarzom, w podręczniku do psychiatrii pt. Dyskusyjne zagadnienia psychiatrii. Miał to być podręcznik nie tylko dla psychiatrów, ale również dla lekarzy innych specjalizacji, psychologów, socjologów, prawników, historyków sztuki, dla wszystkich zainteresowanych tematem, gdyż – według autora – psychiatria pozwala lepiej rozumieć niektóre podstawowe aspekty życia ludzkiego. Do wydania jednak nie doszło, propozycję współpracy odrzuciły wydawnictwa PZWL oraz PWN. Podobnie było z kolejnymi tytułami. Kiedy wykryto u niego nowotwór, wszystko w jego życiu się zmieniło. Stan zdrowia stale się pogarszał, a mimo to nie przerywał pisania, wręcz przeciwnie, pisał jeszcze więcej. Wszystkie wydane publikacje powstały w trakcie leczenia choroby. Na pewno korzystał ze zrobionych wcześniej notatek, jednak ostateczny kształt publikacji powstał pod koniec życia Kępińskiego. Schizofrenia była pierwszą polską książką omawiającą zagadnienie tej choroby. Ponadto do druku przygotował m.in. takie tytuły, jak: Melancholia, Lęk, Rytm życia. Tylko jedną swoją książkę zobaczył po wydaniu, była to Psychopatologia nerwic wydana przez PZWL. Dziesięciotysięczny nakład rozszedł się bardzo szybko.

Antoni Kępiński odszedł 8 czerwca 1972 roku. Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Krystyna Suszek

Bibliografia:

Krzysztof Maj, Antoni Kępiński, Kraków 2012.

Krystyna Rożnowska, Antoni Kępiński. Gra z czasem. Portret genialnego psychiatry, Kraków 2021 (dodruk).

Wojciech Wiercioch, Jolanta Szymska-Wiercioch, Psychiatra i demony. Powieść biograficzna o profesorze Antonim Kępińskim, Kraków 2019.

Antoni Kępiński, Schizofrenia, Warszawa 1981.

Antoni Kępiński, Psychopatologia nerwic, Warszawa 1986.

Antoni Kępiński, Psychopatie, Warszawa 1988.

Przypisy: