Bronisław Malinowski
(7.04.1884 - 16.05.1942)

Kultura jako doświadczenie osobiste
– rzecz o Bronisławie Malinowskim

Dla pokoleń polskich studentów socjologii, etnologii, antropologii, psychologii czy filozofii twórczość Bronisława była na liście lektur obowiązkowych. Jego koncepcje mitu i magii cały czas cieszą się uznaniem badaczy. Malinowski należy do grona klasyków, a jego nazwisko jest wymieniane w zestawieniu z Frazerem, Eliadem oraz innymi czołowymi badaczami. Jednak kim Malinowski jest dla współczesnego czytelnika? Czy cieszy się zasłużoną sławą wśród szerszego grona odbiorców, czy trafił do panteonu klasyków, autorów zapomnianych, których nazwiska trzeba znać, ale samą twórczość już niekoniecznie? W tym krótkim tekście nie uda nam się odpowiedzieć na te pytania, ale mamy nadzieję, że chociaż trochę przybliżymy postać tego wielkiego człowieka¹.

Syn Józefy Eleonory z Łąckich oraz Lucjana Malinowskiego, urodzony 7 kwietnia 1884 roku w Krakowie. Światowej sławy antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, a także filozof, etnolog, religioznawca i socjolog. Prekursor nowych kierunków nauk społecznych. Absolwent CK III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Większość życia zawodowego spędził w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz na wyspach Melanezji. Stworzył podstawy teorii funkcjonalistycznej oraz tzw. brytyjskiej antropologii społecznej. Był propagatorem metody intensywnych badań terenowych. W historii etnologii zapisał się jako autor dzieł wzorowo analizujących poszczególne zagadnienia kultury ludzkiej. Otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda. Był profesorem Uniwersytetu Yale’a oraz London School of Economics przy Uniwersytecie Londyńskim. W młodości przyjaźnił się z Witkacym, osobiście znał Josepha Conrada. Dwukrotnie żonaty. Zmarł 16 maja 1942 roku w New Haven. Pozostawił po sobie wiele epokowych dzieł m.in. Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich, Argonauci zachodniego Pacyfiku, Mit, magia i religia, Wolność i cywilizacja. W latach 1980–2004 wydawnictwo PWN wydało trzynastotomową edycję jego dzieł. Jest również autorem Dziennika.

Korzenie

„Pochodzenie szlacheckie z obu stron” – pisze Bronisław w swoim życiorysie w 1934 roku. Był bardzo dumny ze swojego pochodzenia – wyczulonym na różnice klasowe Anglikom mówił, że jest polskim arystokratą. Brytyjski antropolog Adam Kuper zwrócił uwagę na to, że Malinowski tworzył ze swej biografii mit o proroku: szlacheckie pochodzenie, promocja sub auspiciis Imperatoris, wreszcie konieczność zmiany zainteresowań naukowych z powodu złego stanu zdrowia, później wyjazd na badania terenowe na Wyspy Trobrianda, gdzie, prawie internowany, spędza cztery lata, żyjąc jak tubylec, następnie powrót do Anglii i mimo sprzeciwów konserwatywnych kół naukowych, założenie antropologicznej szkoły funkcjonalnej, której wyznawcy głoszą nową teorię na różne świata strony. Są tutaj obecne wszystkie elementy mitu o proroku: zły początek, choroba i przemiana, izolacja, misja, uczniowie².

Matka – Józefa Eleonora Paulina Malinowska – urodziła się 30 października 1848 roku w Warszawie. Pochodziła z dość starej i rozległej, posiadającej wciąż majątek, familii Łąckich herbu Jelita. Była osobą wykształconą „o wybitnym intelekcie, wielkiej determinacji i całkowitym poświęceniu dla swego uzdolnionego syna”³. Jak pisze Malinowski w swoich listach – matka miała na niego największy wpływ w dzieciństwie i młodości, to ona ukształtowała charakter Bronisława. Była współautorką jego pierwszych sukcesów. „W rzeczywistości była prawdziwym współpracownikiem, sugerując idee, krytykując ustępy, poprawiając styl”⁴. Nasz bohater bardzo mocno przeżył jej śmierć: „ogniwo łączące przeszłość z teraźniejszością zostało przerwane i moje życie będzie teraz niekompletne”⁵. Miłość do matki mogła być potęgowana głęboką niechęcią do ojca. Podobno, gdy zapoznał się z teorią Freuda, od razu rozpoznał u siebie klasyczny kompleks Edypa…

Ojciec – Lucjan Feliks Jan Malinowski (ur. 27 maja w 1839 roku w Jaroszewicach, zm. 15 stycznia 1898 roku w Krakowie) – językoznawca, badacz dialektów śląskich, pierwszy badacz dialektu górnośląskiego, zbieracz i dokumentalista polskiego folkloru, ma szczególny wkład w rozwój regionalizmu, podróżnik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Akademii Umiejętności. Nazywany ojcem polskiej dialektologii, czego zasadność, poza publikacjami, poświadczają postaci jego uczniów m.in. Jana Bystronia czy Kazimierza Nitscha. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, która utraciła majątek z przyczyn politycznych. Lucjan rozpoczął naukę w gimnazjum w Lublinie, którą musiał przerwać z powodów finansowych, później imał się różnych zajęć, a gdy zaoszczędził wystarczające środki, aby pokryć czesne, wrócił do gimnazjum, które ukończył w 1861 roku. Następnie wstąpił do Szkoły Głównej w Warszawie. Otrzymawszy stypendium Ministerstwa Edukacji wyjechał na dalsze studia do Jeny, Berlina, Petersburga i Moskwy. Wykładał m. in. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (dziś I Liceum Ogólnokształcące im. B. Nowodworskiego), do którego chodził w tym czasie Józef Konrad Teodor Korzeniowski – później znany jako Joseph Conrad. W 1876 roku objął Katedrę Filologii Słowiańskiej na UJ. Stosunki między ojcem a synem nie układały się najlepiej, Bronisław odczuwał do rodzica głęboką niechęć i mówił o nim, że był surowy, sztywny i nie usiłował zrozumieć syna. Trudno tę sytuację zrozumieć, zwłaszcza gdy czyta się listy Lucjana pisane do przyjaciela, czeskiego poety i historyka, Jarosława Golla. Niemal w każdym Malinowski senior będzie donosił o synu, głównie o jego słabym zdrowiu, nerwowych konwulsjach i wreszcie o bardzo groźnym zapaleniu otrzewnej. Pisał także: „Chłopiec mój ma wielkie zdolności i chciałbym go wykierować na człowieka”⁶. Lucjan Malinowski zmarł w wieku 58 lat, czyli w takim samym wieku jak jego syn 44 lata później. Prawie cała początkowa kariera Bronisława to próba wyjścia z cienia ojca.

Podkarpacka Arkadia

Jako dziecko między 4 a 8 rokiem życia nieprzerwanie żyłem wśród chłopstwa w odizolowanej od świata wiosce w Karpatach, była to arkadyjska dolina […] Pamiętam moich rówieśników opowiadających bajki o domach z kamienia i kamiennych kościołach z kamiennymi wieżami, była cała mitologia mówiąca o brukowanych ulicach i powozach… Ten miejski świat był bliski mnie, lecz nie znany mym przyjaciołom. Było to moje pierwsze doświadczenie dwoistości i różnorodności świata kultury⁷.

Bronisław był dzieckiem chorowitym, zły stan zdrowia odgrywał decydującą rolę w życiu Malinowskiego. Lekarze zalecali górski klimat, przez cztery lata razem z matką mieszkał poza Krakowem – we wsi Ponice koło Rabki, a później często wyjeżdżał na kuracje. Gdy chłopiec podrósł, Józefa często zabierała go do Zakopanego. Może właśnie podczas tych wyjazdów narodził się Malinowski-antropolog?

Gdy byłem dzieckiem, otaczały mnie różnice rasowe i kulturowe, tworzyły one część tła mojego najwcześniejszego doświadczenia. Byli tam podhalańscy chłopi, podrzędna kasta opisana w dziele Reymonta i byli także karpaccy górale, byli Żydzi, Rusini i austriaccy Niemcy…⁸.

Wielokulturowy świat, w którym wyrastał, na pewno miał wpływ na jego późniejszą karierę. Ale kluczowe było coś innego. W książce Bronisław Malinowski. Odyseja Antropologa 1884–1920 Michaela W. Younga oraz w Dzienniku w ścisłym znaczeniu tego wyrazu wielokrotnie powraca motyw środowiska, w którym wychował się mały Bronio.

Kiedy Bronisław z matką wrócili do Krakowa, Malinowscy zamieszkali w budynku Bursy Akademickiej przy Małym Rynku. Do kolegów Lucjana oraz akademików, odwiedzających dom rodzinny Bronia, zaliczali się August Witkowski – polski fizyk, późniejszy rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Lothar Dargun – profesor prawa zainteresowany etnologią, Stanisław Estreicher – polski historyk prawa, bibliograf, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, założyciel Unii Narodowo-Państwowej, Karol Potkański – polski historyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, etnograf, badacz regionu, taternik. Zakopiańskim przyjacielem Lucjana był Stanisław Witkiewicz – polski malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki, twórca i popularyzator stylu zakopiańskiego, ojciec znanego pod pseudonimem „Witkacy” Stanisława Ignacego Witkiewicza, o którym jeszcze będzie mowa w tym tekście.

Poza czasem spędzonym w Krakowie oraz w górach młody Malinowski bywał częstym gościem majątków ziemskich rodziny swojej matki, co wspomina tak: „rodzina była prosta, szczera i surowa. W niedzielę odbywały się zebrania familijne, na których trudne sprawy – awantury i problemy związane z płcią – były rozwiązywane z patriarchalną rozwagą pod starą gruszą”. Niewiele wiemy o jego wczesnych „porywach serca” w okresie przed gimnazjalnym. Z kronikarskiego obowiązku należy jednak odnotować, że pierwszą „miłością” Bronisława (oboje mieli wtedy po pięć lat) była córka przyszłego Noblisty, Jadwiga Sienkiewiczówna⁹.

Portret antropologa z czasów młodości

Po odebraniu solidnego wykształcenia podstawowego Bronisław rozpoczął edukację w Cesarsko-Królewskim III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie (dziś II Liceum Ogólnokształcące im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie). Był to znakomity zakład naukowy, którego wielu nauczycieli zostawało później wykładowcami akademickimi. Malinowski zdał eksternistycznie pierwszą klasę oraz połowę drugiej. Jego pierwszym przyjacielem został Józef Litwiniszyn (późniejszy inżynier górniczy) – starszy o dwa lata, chodził do tej samej klasy co Malinowski. Kolejnym był Leon Chwistek – później polihistor: logik, filozof, matematyk, malarz, prozaik i teoretyk sztuki. Leon nie był jednak tylko kolegą ze szkolnej ławy, stał się kompanem na lata (panowie studiowali również razem), tworzył razem z Malinowskim i Witkacym osobliwe trio podczas wspólnych pobytów w Zakopanem.

Bronisław był uczniem bardzo zdolnym, ale leniwym. Matka z dumą pisała o nim: „Obecnie jest w piątej klasie, a dotąd przechodzi gimnazjum jako uczeń celujący. Jest zdolny, sprytny i bystry, ale za to leniwy i nieobowiązkowy. […] Ale jeżeli pracy nie lubi, to namiętnie lubi czytanie i poważne rozmowy”¹⁰.

Poza wykształceniem, które Malinowski zdobył w Krakowie, wielki wpływ wywarły nań wyjazdy do Zakopanego, gdzie rosła jego przyjaźń z Witkacym i Chwistkiem. Z tym drugim, po ukończeniu gimnazjum i zdaniu matury, Malinowski poszedł na studia na Wydział Filozoficzny UJ. Należy pamiętać, że wydział ten mieścił w sobie katedry: filozofii, historii, filologii oraz nauk ścisłych. W czasie studiów nawiązuje znajomość z poetą Tadeuszem Szymberskim¹¹ (Tymbeusz z 622 upadków Bunga¹² – Bronisław Malinowski to w interpretacji Anny Micińskiej książę Edgar Nevermore), publicystą Tadeuszem Nalepińskim¹³, lekarzem (i filozofem) Ignacym Wasserbergiem¹⁴ oraz matematykiem Władysławem Ślebodzińskim¹⁵. Na początku wybierał przedmioty, które dziś moglibyśmy nazwać matematyczno-przyrodniczymi, z biegiem czasu (może pod wpływem księdza Stefana Pawlickiego) zaczął wybierać przedmioty humanistyczne. Po ukończeniu studiów został na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie obronił pracę doktorską pt. O zasadzie ekonomii myślenia w 1908 roku.

Ze względu na problemy zdrowotne odbywał podróże po południu Europy oraz Ameryce Północnej, w czasie których zaczął coraz bardziej interesować się badaniami egzotycznych kultur i ludów. W 1910 roku dostał się do London School of Economics (dziś The London School of Economics and Political Science przy Uniwesytecie Londyńskm).

Argonauta

W 1914 roku udało mu się uzyskać środki na badania na Wyspach Trobriandzkich. W pierwszej fazie podróży na wschód towarzyszył mu jako fotograf i rysownik Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), który na wieść o wybuchu wojny opuścił przyjaciela i wrócił do kraju.

Bronisław Malinowski kontynuował badania terenowe podczas kolejnych wypraw do Australii i Oceanii. Efektem tych podróży i przeprowadzonych tam badań stała się publikacja Argonauci zachodniego Pacyfiku, w której antropolog opisał przede wszystkim tamtejszy system wymiany rytualnej kula (polegający na okrężnej wymianie przedmiotów posiadających znaczenie symboliczno-obrzędowe) i określił podstawy funkcjonalizmu polegającego na założeniu, że każde, nawet najmniejsze, zjawisko kulturowe ma jakąś funkcję ważną dla całości systemu społecznego. Każdy element kultury istnieje, w rozumieniu Malinowskiego, jako środek do realizacji określonego celu tj. zaspokojenia konkretnej potrzeby.

W 1916 roku doktoryzował się na Uniwersytecie Londyńskim. Poślubił Elsie Masson¹⁶, córkę sir Davida Massona, profesora chemii pracującego na uniwersytecie w Melbourne. Miał z nią trzy córki: Józefę, Wandę i Helenę. Dużo czasu spędzał z rodziną w domu kupionym we włoskim Bolzano w 1923 roku. W 1927 objął profesurę i pierwszą Katedrę Antropologii na Uniwersytecie Londyńskim. Wykładał także w Genewie, Oslo, Wiedniu i Rzymie.

Dwa lata później opublikował monografię Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji.

Życie seksualne dzikich

Monografia Bronisława Malinowskiego – Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (ang. The Sexual Life of Savages in North-Western Melanesia) – została opublikowana po raz pierwszy w 1929 roku. Była drugą z cyklu trzech książek poświęconych mieszkańcom Wysp Trobrianda (pozostałe dwie to Argonauci zachodniego Pacyfiku i Ogrody koralowe i ich magia). Książka od chwili wydania uważana jest za jedną z najważniejszych prac antropologicznych. W pracy tej Malinowski opisał szczegółowo obyczajowość Trobriandczyków, ich poglądy i zwyczaje.

Pierwsze wydanie ukazało się nakładem G. Routledge & Sons w 1929 roku. Malinowski dedykował książkę swojemu przyjacielowi Tadeuszowi Szymberskiemu. Dzieło poprzedził przedmową Havelocka Ellisa. Praca w tłumaczeniu Andrzeja Waligórskiego i Józefa Chałasińskiego została wydana w Polsce po raz pierwszy w 1938 roku.

Antropolog w ścisłym znaczeniu tego wyrazu

Do czasów Malinowskiego w antropologii dominuje styl pracy oparty na lekturze i analizie tekstów (tzw. antropologia gabinetowa). Antropolodzy rzadko prowadzą badania w terenie. Koncentrują się na zagadnieniach szokujących, o znamionach sensacji, stanowczo odbiegających od norm świata zachodniego.

Malinowski na podstawie własnego dwuletniego doświadczenia w badaniu społeczności Trobriandczyków sformułował postulaty i reguły, którymi powinien kierować się antropolog w terenie. Według niego dobry badacz skupia się na postrzeganiu świata oczyma tubylca, wnika w jego sposoby myślenia i odczuwania, aż zrozumie, co się za nimi kryje. Ustala, co jest normą, zwyczajem czy powszechną regułą obowiązującą w badanej społeczności.

Powinien mówić w języku tubylców. Trzeba się go nauczyć, zazwyczaj dopiero na miejscu. Musi też wypracować sobie osąd na temat badanej społeczności oraz metodologię badawczą.

Antropolog nie przygotowuje zawczasu koncepcji badań ani nie ulega sugestiom innych obserwatorów, np. misjonarzy, bo są one z reguły obarczone stereotypami. Obowiązkiem badacza jest respektowanie praw, obyczajów i reguł zachowania członków badanej społeczności. Powinien on też mieć umiejętność wyczucia, co może należeć do złych lub dobrych manier w danej kulturze.

Badacz nie zakłóca życia społeczności. Tylko akceptacja postrzeganych zwyczajów pomoże w obserwacji, bo inaczej trudno o zachowanie grupy tubylczej w naturalny sposób. W czasie badań nie muszą oni i na ogół nie zrozumieją celu pobytu antropologa, choć oczywiście wytłumaczą to sobie na własną modłę¹⁷.

Z roku na rok jego renoma rosła. Opublikowane książki cieszyły się dużą popularnością nie tylko w świecie nauki. Seks i stłumienie w społeczeństwach dzikich czy Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji już choćby z uwagi na tytuły cieszyły się sporym zainteresowaniem wśród zwykłych czytelników. Szerokim echem odbiły się również takie publikacje jak Argonauci zachodniego Pacyfiku: relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei czy Zwyczaj i zbrodnia w społecznościach dzikich.

Nie wrócił na stałe do Polski, choć odwiedzał ją dwa razy: w 1922 roku i osiem lat później. Wyjechał za to do Stanów Zjednoczonych. W 1939 otrzymał posadę jako visiting professor na Uniwersytecie Yale’a, cztery lata później uzyskał tam profesurę zwyczajną. Wcześniej natomiast, w 1936 roku, otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie Harvarda.

Zalecenia Malinowskiego dotyczące pracy antropologa pozostają wciąż aktualne. Jego działalność stała się wzorem do naśladowania dla wielu pokoleń przyszłych antropologów na całym świecie, czyniąc antropologię społeczno-kulturową nie tylko nauką, ale także przygodą i sposobem na życie.

Olga Suszek
Łukasz Suszek

Bibliografia:

Bronisław Malinowski, czyli egoista w krainie dzikich, https://podroze.onet.pl/ciekawe/bronislaw-malinowski-antropolog-podroznik-autor-zycia-seksualnego-dzikich/q6n0mxe [dostęp 26.11.2021].

Kowalczyk, J.R., Bronisław Malinowski – antropolog w terenie, 2018, https://culture.pl/pl/artykul/bronislaw-malinowski-antropolog-w-terenie [dostęp 26.11.2021]

Kuper, A., Między charyzmą a rutyną. Antropologia brytyjska, Łódź 1987, s.19–20.

Malinowski, B., Argonauci zachodniego Pacyfiku: relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, Warszawa 1987.

Malinowski, B., Dziennik w ścisłym tego słowa znaczeniu, Kraków 2002.

Malinowski, B., Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich. Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Warszawa 1980.

Polacy światu. Znani nieznani, Warszawa 2019, s. 68, https://issuu.com/msz.gov.pl/docs/znani_nieznani_wydanie_1_20a [dostęp 26.11.2021].Young, M.W., Bronisław Malinowski. Odyseja antropologa 1884–1920, Warszawa 2008.