Maria Antonina Czaplicka
– płeć, szamanizm, rasa
Maria Czaplicka opublikowała wiele cenionych prac naukowych i popularnych opracowań. Została pierwszą wykładowczynią antropologii w Oksfordzie. Zdobyła uznanie i odnosiła naukowe sukcesy, ale były one okupione pracą nad siły, nieustannymi problemami finansowymi i brakiem poczucia bezpieczeństwa. Aż w końcu poddała się w walce o zapewnienie sobie warsztatu naukowej pracy i godnych warunków życia.
Pionierka antropologii oraz jedna z pierwszych wykładowczyń tego kierunku, Czaplicka, urodziła się w zubożałej rodzinie pochodzenia szlacheckiego w Warszawie – jej ojciec był urzędnikiem kolejowym. Studia rozpoczęła na Uniwersytecie Latającym1. W 1910 roku otrzymała stypendium Kasy im. Mianowskiego, dzięki czemu mogła kontynuować naukę w Wielkiej Brytanii. Czaplicka studiowała antropologię w London School of Economics. Następnie przeniosła się na Uniwersytet Oksfordzki, gdzie otrzymała stypendium na wyprawę na Syberię. Rezultatem badań była książka Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology, wydana w 1914 roku. Napisana w prostym języku publikacja zdobyła popularność także poza kręgami akademickimi. W 1912 roku Czaplicka otrzymała dyplom ukończenia antropologii. 21 maja 1914 roku rozpoczęła drugą wyprawę na Syberię. Do Rosji przybyła tuż przed wybuchem I wojny światowej. Podczas podróży liczącej sobie prawie 5000 kilometrów Czaplicka wykonała kilkaset fotografii, niezliczoną liczbę notatek antropometrycznych i etnograficznych. Większość pamiątek z tej wyprawy spoczywa w Muzeum Pitt Rivers. Wkrótce po powrocie do Europy przyjęła propozycję objęcia Katedry Antropologii na Uniwersytecie Oksfordzkim. Była ona jedyną wykładowczynią na tym uniwersytecie, a jej wykłady były poświęcone kulturze Europy Środkowej, Wschodniej i Syberii. W 1916 roku opublikowała dziennik podróży My Siberian Year, wydany rok później. Jako jedna z niewielu kobiet została od 1918 roku członkinią Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. W tym samym roku otrzymała prestiżowe stypendium Murchistona. Była także pierwszą stypendystką Polskiej Akademii Umiejętności. Przyjęła ofertę objęcia posady w Instytucie Etnografii Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, lecz nigdy jej nie zrealizowała. Ostatecznie została kierownikiem Instytutu Anatomii na Uniwersytecie Bristolskim. Jednoroczny kontrakt zakończył się zwolnieniem. W wyniku załamania nerwowego Czaplicka otruła się 26 maja 1921 roku. Została pochowana na cmentarzu Wolvercote w Oksfordzie.
Czaplicką wyróżniały: ponadprzeciętny aktywizm i zaangażowanie, talent literacki i etnograficzny, niezwykły upór i chęć zaznaczenia swojego miejsca w świecie.
Warszawa
Urodziła się na Starej Pradze w Warszawie 25 października 1885 roku. Ojcem Marii był Feliks Lubicz-Czaplicki, matką – Zofia z Zawiszów. Czapliccy mieli jeszcze syna Stanisława (ukończył UJ i został lekarzem) oraz córkę Eugenię. Sytuacja materialna rodziny, pochodzącej ze zubożałej szlachty, była dość trudna. Wykształcenie stanowiło ich jedyny kapitał, świadomi tego rodzice dbali o edukację swoich dzieci.
Maria w latach 1894–1902 uczęszczała na pensję Anny Jasieńskiej w Warszawie. Po skończeniu szkoły brała udział w kursach przygotowujących do zawodu nauczycielki. Uczęszczała też na zajęcia Uniwersytetu Latającego. W 1904 rodzina Czaplickich przeniosła się do Lipawy, gdzie Feliks – urzędnik kolejowy – otrzymał lepiej płatną posadę. Maria zdała maturę oraz egzamin nauczycielski w tamtejszym gimnazjum męskim. W 1906 wróciła do Warszawy i rozpoczęła pracę na pensji. Zarobki nie starczały na utrzymanie, dlatego Czaplicka była zmuszona dorabiać m.in. jako dama do towarzystwa bogatych pań.
Dalej rozwijała też swoje umiejętności oraz kompetencje zawodowe, uczęszczając na zajęcia Towarzystwa Kursów Naukowych2. W tym miejscu warto wspomnieć o mentorze Czaplickiej z tego okresu, ojcu jej przyjaciółki Zofii (przyszłej pisarki) – Wacławie Nałkowskim3 – geografie, publicyście, działaczu socjalistycznym i zwolenniku emancypacji kobiet. Maria była wielką wielbicielką jego Geografii rozumowej i w późniejszych pracach często ją cytowała.
Bardzo duża aktywność miała swoje konsekwencje – Maria podupadła na zdrowiu na skutek przemęczenia. W 1910 wyjechała do Zakopanego, gdzie spędziła kilka miesięcy. Podczas pobytu w pensjonacie „Szałas” poznała m.in. Jana Rembowskiego, Hugona Kauffmana, Stanisława Sobczaka oraz last but not least – Władysława Orkana4.
Poza ratowaniem zdrowia oraz oddawaniem się sportom zimowym Czaplicka czas spędzony w Tatrach poświęciła na pisanie powieści Olek Niedziela, wydanej w 1911 roku nakładem Księgarni Sadowskiego. Prowadziła liczne korespondencje, głównie z Władysławem Orkanem. Treść listów z lat 1910–1912 wskazuje, że łączyło ich coś więcej niż przyjaźń. Nigdy jednak nie byli w oficjalnym związku. Po powrocie z Zakopanego otrzymała stypendium Kasy Mianowskiego5, dzięki czemu mogła wyjechać do Londynu.
Londyn i Oksford
Naukowym celem wyjazdu było opracowanie dla wydawnictwa Michała Arcta książki Ludy kuli ziemskiej. Czaplicka przyjechała do Londynu w listopadzie 1910 roku. Rozpoczęła studia w London School of Economics (obecnie część Uniwersytetu Londyńskiego – The London School of Economics and Political Science). Uczestniczyła w kursie etnologii. Brała udział (razem z Bronisławem Malinowskim) w seminarium socjologicznym dla zaawansowanych studentów. Uczyła się intensywnie języka angielskiego. Wkrótce dostała do wykonania samodzielne zadania oraz pracowała w Muzeum Brytyjskim. W Londynie pozostawała w bliskich kontaktach ze środowiskiem socjalizujących emigrantów skupionych wokół Michała Voynicha i jego żony Ethel6.
Po sukcesach odniesionych na Uniwersytecie w Londynie przeniosła się do Oksfordu, gdzie zapisała się na roczny kurs w Szkole Antropologii. Do grona wykładowców, na których przedmioty chodziła Maria, należeli m.in. Arthur Thomas oraz Henry Balfour. Mentorem Czaplickiej w czasie jej oksfordzkich studiów stał się Robert Ranulph Marret – badacz, który interesował się głównie religią pierwotną, postrzegał ją jako zjawisko szersze niż wiarę w istotę nadprzyrodzoną. W badaniach Marret radził zajmować się zjawiskami magiczno-religijnymi bez jednoznacznego ich rozdzielania.
Kariera naukowa Czaplickiej nabrała tempa po londyńskim Kongresie Amerykanistów, na który przyjechali badacze ludów Syberii: Lew Sztenberg i Waldemar Jochelson. Właśnie po ich wystąpieniach, będąc pod wielkim wrażeniem ich badań, Marret powierzył Marii napisanie, czy też raczej zredagowanie, książki relacjonującej ówczesną wiedzę rosyjskich i polskich badaczy na temat ludów syberyjskich. Aboriginal Siberia. A study in Social Anthropology jest poświęcona głównie szamanizmowi, a także rozmieszczeniu ludów syberyjskich i ich organizacji społecznej oraz zwyczajom związanym z narodzinami i śmiercią.
Po dogłębnym przestudiowaniu ówczesnej literatury na temat Syberii i jej mieszkańców, Czaplicka postanowiła zorganizować ekspedycję. Głównym celem wyprawy miało być poznanie społecznej i fizycznej antropologii Ewenków, którzy byli wówczas najmniej zbadanym ludem Syberii, oraz przywiezienie kolekcji geograficznej dla Muzeum Pitt Rivers w Oksfordzie.
Syberia
Do ekspedycji organizowanej przez Czaplicką zgłosili się m.in. ornitolożka Maud Haviland, fotografka Dorota Curtis oraz młody amerykański antropolog Henry Hall. Przygotowania do wyprawy nie były łatwe. Czaplicka musiała m.in. pozyskać środki finansowe od różnych instytucji, przygotować całą logistykę przedsięwzięcia. Dzięki swym zdolnościom, a także sile woli i pracowitości zorganizowała i poprowadziła ekspedycję jenisejską na Syberię. W polskim „Tygodniku Ilustrowanym” znalazła się niewielka wzmianka opisująca to wydarzenie:
W końcu maja wyrusza z Moskwy angielska „Ekspedycja Jenisejska”, składająca się z 35 osób. Prowadzi ekspedycję P.M.A. Czaplicka; nadto biorą w niej udział: Pani Haviland, Pani Curtis, Amerykanin Pan H.U. Hall7 i Anglik, P.A. Whyte. Ekspedycya, zaopatrzona w pomoce naukowe, broń i kinematografy, jedzie do Krasnojarska koleją, stamtąd wodą po Jeniseju, aż do ujścia, gdzie na lato ściągają tuziemcy. Rodaczce naszej życzymy powodzenia w tej trudnej wyprawie naukowej8.
Trzytygodniowy rejs po rzece Jenisej stanowił doskonałą okazję do obserwacji antropologicznych i geograficznych:
Na szlaku krzyżowały się drogi wędrówek wielu plemion, a także docierały tu wpływy europejskiej i rosyjskiej kultury. Nie zawsze były to pozytywne oddziaływania. Wszelkie zdziwienie i zarazem dezaprobatę wzbudziła w członkach ekspedycji np. wszechobecność alkoholu pośród mieszkańców i zgubne, a czasami wręcz tragiczne konsekwencje jego nadużywania. Większość takich drastycznych ekscesów została zaobserwowana przez nich jeszcze przed dotarciem na wyspę Golczika9.
Wyspa ta stała się letnią bazą ekspedycji, była ważnym punktem w okresowych migracjach tubylców. Dotarli na miejsce 28 czerwca 1914 roku. Wśród mieszkańców wyspy Czaplicka zyskała przydomek „Uzdrawiającej kobiety”, gdyż często wspomagała tubylców swą wielką apteczką. W wolnych chwilach Czaplicka uczyła się języka Ewenków10, Nieńców11, dzięki czemu szybko nawiązała kontakt z badanymi. Mimo bliskiego kontaktu, względnego zaufania, miejscowi zazdrośnie strzegli tajników swych duchowych obrzędów. W trakcie trwania ekspedycji członkowie wyprawy otrzymali wiadomość o wybuchu I wojny światowej. Panie Haviland i Curtis zdecydowały się na powrót do Anglii. Mimo obaw o losy kraju i rodziny, a także niepewności co do źródeł finansowania ekspedycji Czaplicka zdecydowała się na kontynuację badań. Członkowie wyprawy przygotowywali się na spędzenie zimy w tundrze. W tym czasie Czaplicka, chcąc zasięgnąć rady szamana, wzięła aktywny udział w rytuale, który był dla niej niewątpliwie ważnym doświadczeniem badawczym. Podczas aktu szaman przepowiedział jej duże zmiany po powrocie do kraju: „Opuściłaś jeden dom, zastaniesz swoje trzy domy złączone w jedno”12. Badacze zinterpretowali ową przepowiednię jako zapowiedź odzyskania przez Polskę niepodległości. Czaplicka prowadziła badania, dokonując pomiarów, robiąc zdjęcia oraz szkice. Wyprawa w głąb tundry nieco rozczarowała. Badaczom nie udało się osiągnąć założonych celów. Zdecydowali się na zakończenie ekspedycji ze względu na ograniczone środki finansowe oraz wciąż trwającą wojnę.
Oksford i Bristol
Po szczęśliwym powrocie do Anglii Czaplicka zawiozła swą część kolekcji do Muzeum Pitt Rivers i wygłosiła szereg odczytów dla Oksfordzkiego Towarzystwa Antropologicznego, londyńskiego Bedford College, szkockiego Towarzystwa Geograficznego oraz Uniwersytetu Manchesterskiego. Pracowała też nad książką Mój rok na Syberii, w czym pomagał jej Henry Hall, wspólnie z którym miała napisać raport z wyprawy. W lutym 1916 roku Hall musiał wrócić do Ameryki, aby przewieźć swoją część kolekcji do Muzeum Uniwersytetu Pensylwanii. Badacze zdecydowali, że podzielą się materiałami i każdy napisze swoją część. Raport nigdy nie powstał. Po wyjeździe swojego partnera Czaplicka znów poświęciła się działalności wykładowej, wzbogacając ją o tematykę związaną ze swoją ojczyzną. Wygłaszała wykłady o Polsce w Liverpoolu i Sheffield.
1916 był dla niej dobrym rokiem, została przyjęta, z rekomendacji Henry`ego Belfoura i Leonarda Darwina, do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego; Komitet Antropologiczny zaproponował jej pracę wykładowczyni – pod nieobecność jednego z asystentów powołanych do wojska. Była pierwszą wykładowczynią antropologii, a także jedyną kobietą, która wówczas pracowała w tym charakterze w Uniwersytecie Oksfordzkim. Jesienią zaczęła wykładać etnologię w Muzeum Historii Naturalnej. Do końca wojny kontynuowała swe objazdowe tury z odczytami o Syberii, pisywała publicystyczne artykuły w związku z rewolucją lutową w Rosji, brała udział w dyskusjach na temat Ligii Narodów.
Po zakończeniu wojny włączyła się aktywnie w walkę z wrogą Polsce propagandą, pisała artykuły, a także wystąpiła z odczytem na spotkaniu Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. Poza tym już po zakończeniu współpracy z Uniwersytetem w Oksfordzie odwiedziła Polskę. Podczas tej podróży spotkała się z Naczelnikiem Państwa – Marszałkiem Piłsudskim, rozmawiała też z Uniwersytetem Wileńskim o możliwości zatrudnienia jej, niestety bez skutku. Relację z tego pobytu zamieściła w piśmie „Land and Water”.
Na przełomie 1919/1920 roku wyjechała do Stanów Zjednoczonych, do których została zaproszona przez Franza Boasa, poznanego na Kongresie Amerykanistów w 1912 roku, na serię wykładów. Trasa obejmowała Uniwersytet Columbia, Uniwersyteckie Muzeum w Filadelfii, Brookliński Instytut Nauki, Ligę Edukacji Politycznej w Nowym Jorku. Uczestniczyła w posiedzeniu Amerykańskiego Towarzystwa Etnologicznego. Po powrocie do Europy Czaplicka miała reprezentować Polski Klub Kobiet Postępowych na Międzynarodowym Kongresie Kobiet w Genewie, na który niestety nie dotarła z powodu „trudności komunikacyjnych”.
W Anglii Maria przeniosła się na uniwersytet w Bristolu, gdzie otrzymała stanowisko wykładowczyni antropologii. Czaplicka miała wielkie plany, chciała zorganizować wielkie centrum antropologiczne z ośrodkami badawczymi w Afryce i Azji. Otrzymywała wyróżnienia13, zbierała materiały do nowych książek14, starała się o prestiżowe stypendium Alberta Kahna15, którego jednak nie otrzymała mimo nominacji Uniwersytetu Bristolskiego.
Klątwa Szamana
Ostatnie dwa lata życia Czaplickiej to walka ze światem, który, pomimo zachwytów nad jej pracą, nie był gotowy, aby jej za nią godnie zapłacić. Mimo doskonałej opinii żaden uniwersytet nie chciał zatrudnić kobiety jako wykładowczyni na etat. Jej podróż do Ameryki zakończyła się fiaskiem. Mimo wielu starań nie udało jej się znaleźć zatrudnienia w Stanach. Okazało się również, że jej związek z Henrym Hallem nie przetrwał próby czasu – Hall zaręczył się, a później ożenił z nowoorleańską artystką estradową Frances Jones.
Krótko przed inwazją bolszewicką odwiedziła Warszawę – planowała przeprowadzić (wspólnie z korespondentem wojennym Sanfordem Griffithem) szereg wywiadów z polskimi intelektualistami i na ich podstawie napisać książkę. Publikacja The Breaking Point16, bo taki miała nosić tytuł, nigdy nie powstała.
27 maja 1921 roku na wieść o tym, że stypendium Kahna przyznano Leonardowi Buxtonowi (którego miejsce zajęła w Oksfordzie, a potem musiała je opuścić, gdy wrócił z wojny), tonąca w długach, załamana zawodem miłosnym Maria Czaplicka popełniła samobójstwo. Zażyła chlorek rtęci17. Zmarła po kilku godzinach cierpień.
W testamencie sporządzonym wcześniej zażyczyła sobie, by wszystkie jej pisma przejął Henry Usher Hall – współtwórca lub redaktor My Siberian Year. Została pochowana w Oksfordzie na cmentarzu Wolvercote. Po pogrzebie trzeba było zorganizować zbiórkę na pokrycie jej długów, kosztów pogrzebu oraz nagrobka. Nekrologi i wspomnienia o niej ukazały się m.in. w „The Times”, „Illustrated London News”, „Manchester Guardian” oraz „Kurierze Warszawskim”, „Czasie”, „Kurierze Polskim” i „Tygodniku Ilustrowanym”.
W polskich muzeach dostępna jest jej korespondencja z Bronisławem Malinowskim i Władysławem Orkanem.
Olga Suszek
Łukasz Suszek
Bibliografia:
Skowron-Markowska, S., Z Oksfordu na Syberię. Dziedzictwo naukowe Marii Antoniny Czaplickiej, Wrocław 2012.
Czaplicka, M., Mój rok na Syberii, Toruń 2013.
Larson, F., Pionierki. Maria Czaplicka i nieznane bohaterki antropologii, Kraków 2021.
Maria Antonina Czaplicka. Podróżniczka, naukowczyni, emancypantka, https://ethnomuseum.pl/blog/maria-antonina-czaplicka/ [dostęp: 16.08.2021].
Maria Czaplicka – pod urokiem szamanów
https://culture.pl/pl/artykul/maria-czaplicka-pod-urokiem-szamanow [dostęp: 14.08.2021].
Marya A. Czaplicka, „Tygodnik Ilustrowany”, 30 maja 1914.
Przypisy:
1 Uniwersytet Latający – tajna polska wyższa uczelnia działająca w latach 1882–1905 w Warszawie, czasem żartobliwie zwana „babskim uniwersytetem”.
2 Towarzystwo Kursów Naukowych – prywatna szkoła wyższa w Warszawie działająca w latach 1905–1918. Pierwsza polska jawnie działająca uczelnia od likwidacji w 1969 roku Szkoły Głównej.
3 Wacław Piotr Nałkowski – urodzony 19 listopada 1951 roku w Nowodworze w powiecie garwolińskim, zmarły 29 stycznia 1911 w Warszawie. Geograf, pedagog, publicysta i działacz społeczny. Twórca teorii o nieokreśloności terytorium Polski, w której dowodził, że nie da się określić ścisłych granic geograficznych i etnograficznych Polski, zaś cechą geograficzną granic polskich jest przejściowość.
4 Władysław Orkan, właściwie Franciszek Ksawery Smaciarz (Szmaciarz), od 1898 Franciszek Ksawery Smreczyński – urodzony 27 listopada 1875 roku w Porębie Wielkiej w powiecie limanowskim, zmarły 14 maja 1930 w Krakowie. Pisarz tworzący w okresie Młodej Polski, oficer Legionów Polskich i Wojska Polskiego.
5 Więcej o tej instytucji piszemy w rozdziale poświęconym Witoldowi Zglenickiemu.
6 Ethel Lilian Voynich, z domu Boole (ur. 11 maja 1864 roku w hrabstwie Cork w Irlandii, zm. 27 lipca 1960 w Nowym Jorku) – brytyjska pisarka i muzyk o lewicowych poglądach. Jej ojcem był sławny matematyk brytyjski George Boole. Najsłynniejszą książką w jej dorobku literackim jest Szerszeń (The Gadfly). Jej mężem był Polak, Michał Wojnicz (1865–1930), który po ucieczce z Syberii dotarł do Anglii. Był słynnym antykwariuszem i bibliofilem, działającym w Anglii i USA. Z jego nazwiskiem wiąże się jeden z najbardziej tajemniczych zabytków rękopiśmiennictwa średniowiecznego – manuskrypt Wojnicza. Przez niektórych uznawany również za szaloną i niesłychanie starannie przygotowaną mistyfikację. W 1910 roku naturalizował się w Anglii i odtąd figuruje jako Wilfrid Michael Voynich.
7 Henry Usher Hall – urodzony w 1876, zmarły w 1944. Amerykański antropolog i etnolog, pracownik Uniwersytetu Pensylwanii w latach 1915–1935.
8 Marya A. Czaplicka, „Tygodnik Ilustrowany”, 30 maja 1914.
9 S. Skowron–Markowska, Z Oksfordu na Syberię. Dziedzictwo naukowe Marii Antoniny Czaplickiej, Wrocław 2012.
10 Ewenkowie – lud z grupy tunguskiej zamieszkujący południowo-środkową Syberię.
11 Nieńcy – lud zaliczany do Samojedów zamieszkujący pogranicze południowo-wschodniej Europy i północno-zachodniej Syberii.
12 H.U. Hall, The Siberian Expedition…
13 Otrzymała m.in. Nagrodę Murchisona, wyróżnienie Królewskiego Towarzystwa Naukowego, za badania geograficzne i etnograficzne w północnej Sybrerii.
14 Sztuka człowieka prehistorycznego, Przeżytki starych zwyczajów ślubnych wśród polskich i rosyjskich chłopów.
15 Albert Kahn był francuskim bankowcem i filantropem pochodzenia żydowskiego oraz uczniem i przyjacielem Henry’ego Bergsona.
16 Pol. Punkt zwrotny.
17 Chlorek rtęci (II) (nazwa zwyczajowa: sublimat), HgCl2 – nieorganiczny związek chemiczny, sól kwasu solnego i rtęci na II stopniu utlenienia. Dobrze rozpuszczalny w wodzie, silnie trujący.