Adolf Abraham Beck – pionier elektroencefalografii (EEG)
Gdyby Adolf Beck urodził się i tworzył w innym miejscu i czasie, mielibyśmy niewątpliwiekolejnego noblistę. Choć pamięć o nim, niestety, nieco już osłabła, zasługi na polu odkrywania elektrycznej aktywności mózgu są niepodważalne, a wyniki jego badań wykorzystuje się do dzisiaj – EEG uchodzi za jedną z głównych metod nieinwazyjnej rejestracjiaktywności bioelektrycznej mózgu u ludzi i zwierząt. Ogólne zasady funkcjonowania tegonajbardziej fascynującego i tajemniczego organu można współczesnie poznawać właśniedzięki pionierskim badaniom Adolfa Becka.
We wspomnieniach najmłodszej córki, Jadwigi Beck-Zakrzewskiej, czytamy:
(…) opowiadał mi, że jego matka musiała sprzedać sznur korali,aby mógł pójść do szkoły średniej. Ponieważ był bardzo zdolny,utrzymywał się z udzielania korepetycji innym uczniom. Ciężkopracował przez całą młodość, a kiedy w końcu został asystentemi następnie bliskim przyjacielem Napoleona Cybulskiego, jegoprzełożonego w Zakładzie Fizjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, jego życie toczyło się trudnym, ale o wiele płynniejszymtorem1.
Naukowy życiorys Adolfa Becka rozpoczął się w Krakowie. Jednak większość swojego życia spędził we Lwowie. W Krakowieukończył najpierw w 1883 roku Gimnazjum św. Jacka, a w 1890roku – na Uniwersytecie Jagiellońskim studia medyczne. Dyplom z wyróżnieniem wręczył mu jego mentor, a później takżeprzyjaciel – profesor Napoleon Cybulski. Wcześniej, podczas studiów od 1886 roku, pracował w Zakładzie Fizjologii i Histologii,właśnie pod kierownictwem Cybulskiego. W latach 1888-92 byłjego asystentem i najbliższym współpracownikiem.
Okres krakowski (1883-1895)
Do wczesnych zainteresowań Adolfa Becka należała elektrofizjologia układu nerwowego. Efektem badań nad tym zagadnieniem była publikacja pt. „O pobudliwości różnych miejsc tegosamego nerwu” (1888), przetłumaczona na język angielski. Wtym okresie odkrył zjawisko desynchronizacji czynności elektrycznej mózgu w odpowiedzi na bodźce. Przedstawił je 20 października 1890 roku w czasie obrony dysertacji doktorskiej nt.Oznaczenie lokalizacyi w mózgu i rdzeniu za pomocą zjawiskelektrycznych. Publikacja tej rozprawy była wstępem do najbardziej ekscytującego okresu w historii elektroencefalografii. Praca przyciągnęła ogromną uwagę. Adolf Beck, student NapoleonaCybulskiego, opisał spontaniczne i wywołane elektrycznie czynności w mózgu. Jego badania dotyczące elektrycznej aktywnościmózgu prowadzone były na królikach i psach. Sama publikacjawywołała żywą dyskusję i liczne polemiki dotyczące przedewszystkim autorstwa odkrycia. Najwcześniejsze odkrycie aktywności mózgu mogło być dokonane przez dwóch niezależnych badaczy: Richarda Catona w 1875 roku i Becka w 1890.
Desynchronizacja zapisu electroencefalograficznego (EEG)
Beck, nie będąc świadomym prac Catona, badał szczegółowoelektryczną aktywność mózgu, dostarczając więcej informacjio jej naturze niż angielski naukowiec. Wraz z Cybulskim opisałdokładnie lokalizacje modalności sensorycznych w korze mózgowej, używając w tym celu stymulacji elektrycznej lub sensorycznej. Beck przeprowadzał swoje badania na żabach, jakrównież na porażonych kurarą psach i królikach. Elektryczną aktywność mózgu rejestrował za pomocą glinianych elektrodoraz prostego galwanometru. W badaniach koncentrował sięna tych częściach kory, które reagowały na stymulację elektroujemnością, wykorzystując przy tym różne modalności sensoryczne. Dzięki swoim eksperymentom wykazał spontaniczneoscylacje potencjałów mózgowych i udowodnił, że zmiennośćta nie jest związana z rytmem serca czy rytmem oddechowym.Beck był więc pierwszym badaczem, który opisał zjawisko desynchronizacji zapisu EEG. Dał początek naukowym poszuki-waniom kontynuowanym następnie w całej Europie. Dziś dziękijego pionierskim badaniom znamy ogólne zasady funkcjonowania tego organu. W 1894 roku Adolf Beck uzyskał habilitację na UniwersytecieJagiellońskim za rozprawę nt. Zmiany w ciśnieniu krwi w naczyniach krwionośnychi otrzymał prawo wykładania na uczelni3.
Okres lwowski (1895-1932)
W 1895 r. wspomniany promotor zaproponował 32-letniemudoktorowi habilitowanemu utworzenie Zakładu Fizjologii naUniwersytecie Lwowskim. Beck pracował tam jako profesorw latach w latach 1895-1935. Kiedy obejmował stanowisko kierownika zakładu, Wydział Medyczny znajdował się w fazie organizacji. Swoją działalność w nowym miejscu rozpoczął zatemod stworzenia struktury, zbudowania zespołu oraz wyposażeniakierowanej przez siebie jednostki w najnowocześniejszy sprzętdo rejestrowania elektrycznej aktywności mózgu (EEG).
Przez lata działalności we Lwowie pracował nad udoskonaleniem pomiaru elektroencefalograficznego (EEG). Wraz ze swoimmłodym asystentem, Gustawem Bikelesem, prowadził badanianad układem nerwowym. Zajmował się również badaniamidotyczącymi fizjologii ogólnej, pisząc razem z Cybuls-kim podręcznik fizjologii człowieka dla studentów(1915). Beck cieszył się szacunkiem środowiska. Był wizjonerem, naukowcem stosującym innowacyjne metody badań. W latach 1904/1905oraz 1916/1917 był dziekanem Wydziału Lekarskiego, w roku akademickim 1912/1913 pełnił funkcję rektora uczelni.
Bardzo ważną częścią jego działalności naukowej była dydaktyka. Lubił uczyć. W trakcie zajęć najczęściej korzystał z meto-dy demonstracji. Był bardzo popularny wśród studentów. Jest uważany za najważniejszego twórcę tzw. Lwowskiej Szkoły Fizjologii. Wyniki jego badań są wykorzystywane do dzisiaj. Badanie EEGuchodzi za jedną z głównych metod nieinwazyjnej rejestracji aktywności bioelektrycznej mózgu u ludzi i zwierząt.
W 1932 roku Beck odszedł na emeryturę. Nie zerwał jednak kontaktów ze swoją uczelnią. Był częstym gościem w Zakładzie Fizjologii, nadal też aktywnie udzielał się naukowo – miał duszęodkrywcy, badacza i humanisty. Wiódł udane życie rodzinnei dopiero koniec lat 30., a przede wszystkim II wojna światowa,zachwiały względną równowagą, by ostatecznie niemal zupełnie zniszczyć dwa pokolenia rodziny Becków. Żonaty z ReginąMandelbaum (zmarłą w 1938 roku), był ojcem trojga dzieci - syna Henryka (1896-1946), również naukowca, lekarza ginekologa i artysty, oraz dwóch córek, Zofii (zmarłej w 1939 roku)i Jadwigi. Szwagrem Henryka był historyk profesor Kazimierz Zakrzewski, zamordowany w 1941 roku w Palmirach. Tragiczne wydarzenia z prywatnego życia – śmierć żony i starszej córki - nie osłabiły kondycji umysłowej, fizycznej czy duchowej naukowca. We wspomnieniach córki – Jadwigi Zakrzewskiej – AdolfBeck jawi się jako niezwykle serdeczny, ciepły człowiek, wspaniały erudyta, który przekazuje dzieciom miłość do nauki, kultury i sztuki:
Kiedy byłam małym dzieckiem, spoglądałam na ojca jako nanajwyższą osobę, która potrafiła opowiadać wspaniałe bajki i miała lekarstwo na każdą chorobę i problemy, jakie może mieć dziecko. Gdy dorastałam, zrozumiałam, że stworzył dla nas,dzieci […] szczęśliwe dzieciństwo w atmosferze kultury, i że on nas kształtował, rozwijał nasze wrodzone zdolności. Mój brat zwykł mówić o sobie: „Ojcze, uformowałeś mnie jak plastelinę”. Myślę, że to samo dotyczyło nas wszystkich. […] To Ojciec nauczył nas płakać, rozumieć innych ludzi, być przyjaznym i tego,jak zachować się skromnie, zachowując przy tym poczuciewłasnej godności. Nasza matka była dla niego prawdziwymtowarzyszem. Prowadziła duży dom, troszczyła się o nas, starała się tworzyć atmosferę bezpieczeństwa i spokoju. […] Pilnowała nas, żebyśmy nie hałasowali, kiedy pracował w swoim gabinecie. Mimo że przeprowadzał eksperymenty w Instytucie, to pisał głównie w domu.
Adolf Beck angażował się w działalność społeczną oraz pracę socjalną. Poza pracą naukową na uczelni, aktywnie uczestniczył w licznych towarzystwach naukowych w kraju oraz na świecie. Udzielał się m.in. w Towarzystwie Szkoły Ludowej. Była to bardzo zasłużona organizacja. Dziś powiedzielibyśmy, że główną jej rolą było wyrównywanie szans edukacyjnych wśród najbiedniejszych warstw społecznych.
Beck pełnił funkcję przewodniczącego „Zjednoczenia”, którego misją było zrzeszanie studentów bez względu napochodzenie czy wyznawaną religię.
Choć Adolf Beck był wielokrotnie nominowany do Nagrody Nobla, nigdy nie został nią uhonorowany. Pracował na terenieEuropy Środkowo-Wschodniej, a naukowcom z tego regionu było niezwykle trudno zaistnieć na Zachodzie. Otrzymał jednak wiele innych nagród i wyróżnień, m.in. tytuł zasłużonego dla Uniwersytetu Lwowskiego oraz odznaczenia przyznawane przez towarzystwa naukowe, w których się aktywnie udzielał. W światowej historii metodologii nauki jego nazwisko było pomijane przez wiele lat. Dopiero w połowie lat 70., dzięki badaniom m.in. Mary Brazier, udało się zwrócić uwagę Zachodu na polskiego pioniera elektroencefalografii, a także umocnić należne Beckowi miejsce w historii metodologii badań.
W czasie II wojny światowej Niemcy okupujący Lwów przeprowadzali akcje wyłapywania i więzienia żydowskich mieszkańców miasta. Beck był z pochodzenia Żydem uważającym się za Polaka wyznania mojżeszowego. Zmarł w sierpniu 1942 r. weLwowie, zażywając truciznę, którą otrzymał od syna. Nie jestznana dokładna data jego śmierci. Jego córka tak opisuje ten moment:
Jego śmierć była boleśnie tragiczna: w 1942 roku we Lwowieten wspaniały i silny 80-letni mężczyzna zażył truciznę w momencie, kiedy Niemcy przyszli po niego, kończąc piękne i pełnepoświęcenia życie.
Fakt, iż przez długie latanie przyznawano Beckowi należytego miejsca w historii neurofizjologii, ma swoje silne uzasadnienie historyczno-polityczne.
Po II wojnie światowej Lwów stał się terytorialnie częścią Związku Radzieckiego, a władze moskiewskie zaniechały dalszego rozwoju badań z wykorzystaniem metod elektrofizjologicznych, ufając bardziej koncepcji warunkowania klasycznego Pawłowa. Przez długie lata pogłębiał się zatem rozdźwięk pomiędzy Europą Wschodnią a Zachodnią, gdzie postęp prac w zakresie elektrofizjologii był ogromny. Współcześnie próbuje się przywracać Adolfowi Beckowi oraz innym zapomnianym pionierom ważnych odkryć naukowych należyte miejsce w historiii metodologii nauk.
Wybrane prace
• O ciśnieniu krwi w żyłach (1894)
• Über die Belichtigung der Netzhaut von Eledone moschataentstandenen Actionströme. Arcg gs Physiol 78 (1899)
• O zjawiskach elektrycznych wywołanych przez oświetlenie siatkówki głowonoga Eledone moschata. „Kosmos 25” (1900)
• Badania nad galwanotropizmem. Dzienniki IX Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Krakowie (1900)
• Badania poczucia smaku u osoby pozbawionej języka dokonane na chorym J. R. z kliniki chir. prof. Rydygiera.
Rozpr Spraw Wydz mat-przyr AU 18, s. 207–216 (1888) (z Napoleonem Cybulskim)
• O pobudliwości różnych miejsc tego samego nerwu. Pam AU5, s. 165–195 (1888)
• Oznaczenie lokalizacji w mózgu i rdzeniu za pomocą zjawiskelektrycznych. Rozp Wydz mat-przyr AU 21, s. 187–232 (1891)
• Die Bestimmung der Lokalisation der Gehirn- und Rückenmarksfunktionen vermittelst der elektrischen Erscheinungen. Zentralblatt Physiol s. 473–476 (1890)
• Przyczynek do fizjologii części lędźwiowej rdzenia pacierzowego u żab. Rozpr AU 24 s. 56–72 (1893)
• Dalsze badania zjawsk elektrycznych w korze mózgowej. Rozpr AU 32, s. 174–257 (1896)
• Dalsze badania nad zjawiskami elektrycznymi w korze mózgowej u małpy i psa. Spraw z Posiedzeń AU 1891, druk 1892 s. 43–47
• O działaniu promieni radu na nerwy obwodowe. Rozpr AU 45, s. 111–122 (1906)
• Zjawiska elektryczne kory mózgowej po częściowym jej zniszczeniu. Przyczynek do lokalizacji czucia bólu. Rozpr AU 45, s. 319–355 (1906)
• O tak zwanych odruchach dotykowych Munka i odruchu skórnym podeszwowym. Rozpr AU 50, s. 687–698 (1910)
• O ruchach odruchów rdzeniowych i ruchach ogólnych (pryncypalnych według Munka)
• O wzajemnym stosunku czynnościowym mózgu i móżdżku. Rozpr AU 51, s. 457–472 (1911)
• Die Ströme der Nervencentren (1890)
• Hermann Helmholtz (1894)
• Die Erregbarkeit Verschiedener Nervenstellen (1897)
• Zur Untersuchung der Erregbarkeit der Nerven (1898)
• Zur Lehre Munk's über Beginn und Reihenfolge in der Ausbreitung der Bewegungen bei Rückenmarksreflexen, wie bei Tätigkeit der sogenannten „Prinzipalzentren (z Gustawem Bikelesem) (1910)
• Die sogenannten Berührungsreflexe Munk's und die reflektorische Zehenbeugung bei Reizung der Fusssohle. 1910 (z Gustawem Bikelesem)
• Adolf Beck, Napoleon Cybulski, Stanisław Bądzyński, Kazimierz Bruno Rzętkowski Fizjologia człowieka. 1915
Bibliografia
• Anton Coenen, Wioletta Walentowska, Adolf Beck (1863–1942). Sławny neuronaukowiec i humanista, ojciec Henryka Becka. Dostępny w: www.ji.lviv.ua [dostęp 21.07.2018 r.].
• Jadwiga Beck Zakrzewska, A daughter's memories of Adolf Beck, „Acta Neurobiologiæ Experimentalis” 1973, Vol. 33 No. Sup1, pp: 57-59.
• http://wikipedia.pl
• Anton Coenen, Edward Fine, Oksana Zayachkivska, Adolf Beck: A Forgotten Pioneer in Electroencephalography. „Journal of the History of the Neurosciences” 2014. No. 23, pp. 276–286.
• Oksana Zayachkivska, Mechyslav Gzhegotsky, Anton Coenen, Impact on electroencephalography of Adolf Beck, a prominent Polish scientist and founder of the Lviv School of Physiology. „International Journal of Psychophysiology” 2012, Vol. 82, pp. 3-6.
• Bogusław Żernicki, Adolf Beck (1863–1942). „Acta Physiologica Polonica” 1987, nr 38, s. 114–122.
• Anton Coenen, Ryszard Bilski, Oksana Zajačkivskaja, Śladami Adolfa Becka: desynchronizacja zapisu elektroencefalograficznego. „Kosmos” 1999, nr 1, s. 137-143.