Stanisław Szczepanowski – romantyk pozytywizmu
Stanisław Szczepanowski był człowiekiem wielu talentów, który zrezygnował z obiecującej kariery w administracji największego mocarstwa kolonialnego świata, aby wrócić do ojczyzny i poświęcić całe swoje życie wyciąganiu jej z biedy. Rozwiązania problemów gospodarczych regionu poszukiwał w wydobyciu nafty, tworząc jedno z najszybciej rozwijających się przedsiębiorstw wydobywczych w Galicji, nie zaniedbując jednocześnie kwestii standardu życia pracowników, dla których budował osiedla mieszkalne, zakładał kasy spółdzielcze i organizował kształcenie powszechne. Napisał wiele wartościowych prac z zakresu planowania ekonomicznego, w tym najważniejszą, Nędzę Galicji[1], która odbiła się głośnym echem, stając się przedmiotem licznych dyskusji i analiz. Nazywany był romantykiem pozytywizmu, gdyż pragnął, aby w polskim społeczeństwie z jednakową troską kultywować cnoty heroiczne i etos mieszczański czy kupiecki. Pisali o nim Bolesław Prus i Henryk Sienkiewicz, stał się także bohaterem dwóch powieści Ignacego „Sewera” Maciejowskiego.
Liczne podróże
Stanisław Antoni Szczepanowski był polskim inżynierem, ekonomistą, chemikiem, przemysłowcem i politykiem. Urodził się w 1846 r. w Kościanie w okolicach Poznania, jednak już w wieku 11 lat wyjechał do Austrii i to właśnie z ziemiami zaboru austriackiego związał większość swojego życia. Po okresie nauki w szkole realnej w Wiedniu (1862–1864) pracował wraz ze swoim ojcem przy budowie kolei w węgierskim Banacie. Po tym epizodzie młody Szczepanowski udał się na politechnikę wiedeńską, którą ukończył cztery lata później (studiował chemię i technologię chemiczną).
W roku 1867 rozpoczął swoją kilkunastoletnią podróż po Europie, w trakcie której odwiedził m.in. Włochy, gdzie jego zainteresowanie wzbudziła rola Piemontu-Sardynii w zjednoczeniu tego kraju (nazwał on później Galicję „polskim Piemontem”).
Po dalszych studiach, jakie odbył w Paryżu i Londynie (gdzie poza chemią studiował także ekonomię), korzystając z poparcia wpływowej rodziny wiedeńskich bankierów – Biedermannów, podjął pracę jako urzędnik w India Office[2]. Jego największym wkładem w funkcjonowanie brytyjskiej administracji zamorskiej było opracowanie koncepcji nawodnienia środkowych obszarów Indii, co w założeniu miało znacząco poprawić poziom produkcji zbóż i bawełny. Szczepanowski sporządził nie tylko szkic, który współcześnie określilibyśmy mianem biznesplanu, ale także kompleksowy program rozbudowy dróg i kolei indyjskich.
Ostatecznie pomysły młodego polskiego inżyniera zostały wcielone w życie, co przyczyniło się do znacznego zmniejszenia rozmiarów głodu, który był nieustającym problemem tego regionu. Dla Szczepanowskiego był to dowód, że racjonalna polityka gospodarcza prowadzona z zastosowaniem wiedzy naukowej jest w stanie podnieść z nędzy nawet bardzo opóźniony w rozwoju kraj. Podbudowany odniesionym sukcesem kontynuował swoją największą pasję, jaką było zdobywanie wiedzy, zapoznał się z funkcjonowaniem mechanizmów gospodarczych poszczególnych części składowych Zjednoczonego Królestwa, studiował systemy podatkowe krajów z całego świata, a wyniki jego prac były publikowane w londyńskim dzienniku „The Times”.
Powrót do Galicji i założenie pierwszych przedsiębiorstw
Ze względu na chorobę ojca powrócił w 1873 r. na ziemie zaboru austriackiego, gdzie zajął się w międzyczasie zbieraniem materiałów i opracowywaniem statystyk do wstępnej wersji swojej najważniejszej pracy pt. Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego, która została wydana ostatecznie w 1888 r. i studiowana była przez młodego Stefana Żeromskiego.
W 1877 roku Szczepanowski otrzymał brytyjskie obywatelstwo, a rok później nie przyjął oferty udziału w podróży do Indii zaproponowanej mu przez brytyjskiego następcę tronu, księcia Walii Alberta Edwarda[3] – w wyprawie miał uczestniczyć w charakterze eksperta. Po zrezygnowaniu z kariery w Wielkiej Brytanii powrócił w 1879 do Galicji, gdzie zamieszkał już na stałe.
Po powrocie do kraju Szczepanowski rozpoczął przygotowania do realizacji swojego najambitniejszego celu, jakim było wyciągnięcie Galicji z zapaści ekonomicznej. Jego zdaniem kluczowa dla odrodzenia gospodarczego regionu była budowa rodzimego przemysłu naftowego. W tym celu, w Wiedniu 1880 roku, ukończył studia z zakresu geologii Karpat oraz eksploatacji złóż ropy naftowej, a następnie rozpoczął pierwsze odwierty.
W 1881 za pomocą szybu naftowego „Wanda I” przedsiębiorstwo należące do polskiego inżyniera dowierciło się do znacznych zasobów ropy w okolicach Słobody Rungurskiej, co stanowiło zachętę do dalszych poszukiwań i uruchomienia kolejnych odwiertów m.in. w Jaśle, Krośnie, Sanoku, Drohobyczu czy Gorlicach. W tym samym roku Szczepanowski poślubił Helenę z Wolskich, z którą doczekał się dwóch synów i czterech córek. Małżonkowie zamieszkali w Słobodzie Rungurskiej.
W celu umożliwienia dalszego przetwarzania wydobywanego surowca Szczepanowski zbudował w Peczeniżynie w 1883 roku największą rafinerię w Galicji, którą połączył 13-kilometrowym rurociągiem ze Słobodą Rungurską, zaś w celu ułatwienia dostaw niezbędnej aparatury i tranzytu produktów położył 23-kilometrową linię kolejową łączącą Peczeniżyn z Kołomyją.
Działalność wydobywcza szybko zaczęła przynosić zyski, jednak do zadań, jakie stawiał przed sobą Szczepanowski, należało nie tylko zwiększanie wydobycia i zmniejszanie kosztów produkcji. Jego troską w równym stopniu było także zapewnienie odpowiedniego poziomu życia zatrudnionym robotnikom i personelowi technicznemu. W tym celu zbudował osiedla robotnicze w Peczeniżynie i Słobodzie Rungurskiej, zorganizował sieć sklepów spółdzielczych, prowadził szkolenia zawodowe i założył wspólnie z Sygurdem Wiśniowskim promujący spółdzielczość tygodnik Pomoc Własna wydawany w Kołomyi. Jego kolejnymi posunięciami było założenie kasy spółdzielczej i kasy brackiej, z których utrzymywano zakładowego lekarza i niewielki szpital, udzielano zapomóg, a także bezzwrotnej pomocy finansowej wdowom i dzieciom zmarłych pracowników.
Szczepanowski był zainteresowany stałą modernizacją i rozwojem technologicznym posiadanych przedsiębiorstw, w związku z czym wprowadził w 1884 roku nieznaną wcześniej w odwiertach na ziemiach polskich tzw. metodę kanadyjską, której zastosowanie skróciło czas i koszt wydobycia. Kiedy do Austro-Węgier zaczęto sprowadzać ropę z Kaukazu i Rumunii, zainterweniował on w Wiedniu w celu objęcia ochroną rodzimych producentów, a w obliczu argumentu rządu, jakoby władze nie były w stanie tego uczynić z racji niemożności odróżnienia barwionej smołą ropy od nafty, doprowadził do utworzenia zespołu chemików, który opracował prostą metodę odróżniania obu paliw. Nawiązał dialog z opinią publiczną swoim artykułem W sprawie nafty oraz broszurą Nafta i praca. Złoto i błoto. Ostatecznie jego działania doprowadziły do wprowadzenia ceł ochronnych dla przedsiębiorców z Galicji.
Działalność polityczna i społeczna
Dzięki stale zwiększającym się zyskom oraz rosnącej popularności wśród szerokich kręgów społecznych Szczepanowski mógł rozpocząć działalność polityczną – w 1886 roku został wybrany posłem do austriackiej Rady Państwa, w 1889 do Sejmu Krajowego Galicji. Założył w 1890 we Lwowie pismo „Ekonomista Polski”, a przy udziale m.in. Adama Asnyka, Franciszka Stefczyka i Jana Matejki doprowadził do utworzenia Towarzystwa Szkoły Ludowej, którego celem było edukowanie niższych warstw społeczeństwa. Był członkiem Lwowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej, dla której opiniował projekty ustaw i rozporządzeń, wszedł także w skład Rady ds. Ceł przy Ministerstwie Handlu, Rady ds. Opodatkowania Olejów Mineralnych przy Ministerstwie Skarbu oraz Państwowej Rady Kolejowej.
W toku swojej własnej działalności gospodarczej, publicznej i naukowej Szczepanowski dokonał całościowego opisania swoich poglądów na politykę, edukację i możliwości gospodarczego odnowienia Polski. Publikował wiele artykułów i broszur o tematyce ekonomicznej i politycznej, zaś jego najważniejszym dziełem z zakresu planowania ekonomicznego okazała się Nędza Galicji. W niej w sposób przemawiający do wyobraźni czytelnika opisano w pierwszych rozdziałach, jak dalece Galicja odstaje od reszty świata pod względem kapitału gospodarczego i społecznego, dalej zaś dokonana została analiza możliwych przyczyn takiego stanu rzeczy oraz propozycja zmian będąca swoistym programem odbudowy.
Szczepanowski był zdecydowanym przeciwnikiem bezrefleksyjnego przeszczepiania na grunt polski obcych wzorców, gdyż uważał, że każdy naród odnajduje swoją własną oryginalną drogę do pomyślności, a w przypadku Polski zręby takiej drogi zostały nakreślone w dziełach rodzimej filozofii narodowej, tworzonych przez Krasińskiego, Mickiewicza i Słowackiego. Szczepanowski był szczególnie zainspirowany utworem Ojcze nasz Augusta Cieszkowskiego[4]. Wśród obcych nurtów poddał krytyce także socjalizm, twierdząc, że dzielenie dochodu w warunkach galicyjskiej nędzy doprowadziłoby do jeszcze większej katastrofy oraz że głoszenie haseł egalitarnych w kraju pełnym niedostatku doprowadzi do erozji poczucia odpowiedzialności i indywidualności oraz wolności gospodarczej, jakkolwiek uważał, że w krajach takich jak Francja czy Niemcy socjalizm może być skierowany przeciwko brakowi obywatelskości kapitalistów. Jego oryginalny program, przedstawiony m.in. w artykule Racjonalizm narodowy, czerpał zarówno z filozofii politycznej nacjonalizmu, socjalizmu, jak i, w bardzo dużym stopniu, z mesjanizmu mickiewiczowskiego.
Obok wzywania do samodzielnego myślenia narodowego, poprzez rozwijanie tych prądów intelektualnych, które jako naród już posiadamy, Szczepanowski podkreślał także doniosłość patriotyzmu dnia codziennego, wzmożonej działalności społecznej i politycznej. Oryginalne w jego myśli było połączenie nurtu mesjanistycznego i pracy organicznej, gdyż, jego zdaniem, do przezwyciężenia problemów Polski konieczne jest w równym stopniu zwiększenie poziomu produkcji poprzez rozwój ekonomiczny i wydobywanie ludności z biedy oraz odrodzenie moralne narodu, dokonywane poprzez popularyzowanie cnót heroicznych i pozytywnych cech mieszczańskich. Jego zdaniem między przedstawionymi prądami myśli nie ma sprzeczności, jest za to miejsce na współpracę. Ze względu na swoje poglądy był nazywany romantykiem pozytywizmu, to jemu Stanisław Brzozowski[5] zadedykował swoją Filozofię romantyzmu polskiego[6].
Jednym z marzeń Szczepanowskiego było objęcie zasadami moralności chrześcijańskiej takich sfer życia jak polityka i gospodarka. Pisał o doniosłej roli Kościoła katolickiego w przetrwaniu Polski w czasie niewoli oraz o nierozerwalnym związku katolicyzmu z polskością, uważał ponadto, że nie jest możliwy rozwój społeczeństwa bez religii. Był jednak przeciwnikiem czegoś, co określał mianem jezuityzmu, a rozumiał pod tym pojęciem zdegradowaną formę skostniałego katolicyzmu, której przedstawiał Kościół otwarty, powszechny i czerpiący pozytywne wartości z innych wyznań, takich jak protestancki etos pracy. Za właściwą formę katolicyzmu, przewyższającą protestantyzm, uważał Szczepanowski tę reprezentowaną przez myślicieli, takich jak: Tomasz Morus, Jan Zamoyski, Erazm z Rotterdamu czy Joseph de Maistre.
Opowiadał się za równouprawnieniem narodowości zamieszkujących to samo państwo oraz wolnością wyznania. Chciał, aby Rusini oraz Żydzi zamieszkujący Galicję brali udział w budowie jej samorządów i gospodarki.
Problemy Szczepanowskiego jako przedsiębiorcy zaczęły się wtedy, gdy w miarę zwiększania aktywności społecznej i politycznej coraz mniej czasu poświęcał na osobiste doglądanie interesów. Wspólnicy przejęli jego przedsiębiorstwa w Słobodzie Rungurskiej i Peczeniżynie, a jemu pozostały dwie nierentowne kopalnie węgla brunatnego w Myszynie i Dżurowie. Pomimo tych pierwszych poważnych niepowodzeń nie poddał się i inwestował dalej w przemysł wydobywczy, uruchamiając kolejne odwierty. Ta nieustępliwość popłaciła z czasem, gdyż złoża odkryte w Schodnicy, niedaleko Borysławia, okazały się bardzo bogate.
Do jego przedwczesnej śmierci przyczyniły: się choroba serca oraz proces sądowy, w którym przyszło mu brać udział pod koniec życia. Na skutek naruszeń dokonanych przez dyrektora galicyjskiej Kasy Oszczędnościowej, Franciszka Zimę, tworzono fikcyjne konta i udzielano kredytów wbrew statutowi Kasy. Jednym z beneficjentów tej polityki Zimy był Szczepanowski, prywatnie jego znajomy od wielu lat, któremu również udzielono kredytów. Pomimo że został on wezwany tylko w charakterze świadka, złożył austriackiemu prokuratorowi oświadczenie, zgodnie z którym chciałby występować w przewodzie sądowym jako współoskarżony. W procesie, który rozpoczął się w 1889 roku, Szczepanowski został jednogłośnie uniewinniony i uwolniony od wszystkich zarzutów, obronił więc swoje dobre imię, jednak nagonka wszczęta w prasie przez jego przeciwników politycznych przed i w trakcie procesu bardzo poważnie nadszarpnęła jego zdrowie i nerwy.
Zmarł 31 października 1900 roku w uzdrowisku Bad Nauheim, pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Kacper Kuta
Bibliografia:
- Polski Słownik Biograficzny, Warszawa-Kraków 2010, s. 297–304.
- Łętocha, R., Przeciw nędzy. Stanisław Szczepanowski i jego wizje wyjścia z kryzysu, Nowy Obywatel, http://nowyobywatel.pl/2012/04/13/przeciw-nedzy-stanislaw-szczepanowski-i-jego-wizje-wyjscia-z-kryzysu/ [dostęp: 15.08.2021].
- Wolwowicz, R., (red.), Stanisław Brzozowski, Stanisław Szczepanowski – pionier rozwoju górnictwa naftowego. [w] Historia polskiego przemysłu naftowego. T. 1, Brzozów–Kraków 1994, s. 36–52.
- Szczepanowski, S., Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych, Lwów 1901.
- Szczepanowski, S., Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego gospodarstwa krajowego, Lwów 1888, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/37606/edition/34263/content [dostęp: 15.08.2021].
- Stanisław Szczepanowski, https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Szczepanowski [dostęp: 15.08.2021].
LINKI do zdjęć:
młody Szczepanowski - https://www.lwow.com.pl/przekroj/szczepanowski1.jpg
· laboratorium Politechniki Lwowskiej - https://www.lwow.com.pl/przekroj/szczepanowski4.jpg
· dorosły Szczepanowski - https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Szczepanowski#/media/Plik:Stanis%C5%82aw_Szczepanowski_fotografia.jpg
· artykuł z Głosu Narodu (str. 3 pliku PDF) - https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/411726/edition/387506/content
[1] Właściwie Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego.
[2] Brytyjska agenda rządowa odpowiedzialna za nadzór nad administracją kolonialną Indii, czasami określana w polskich źródłach jako Ministerstwo ds. Indii.
[3] Albert Edward, syn królowej Wiktorii, król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii w latach 1901–1910, przyjął imię Edward VII.
[4] August hrabia Cieszkowski – urodzony 12 września 1814 roku w Suchej, w powiecie węgrowskim, zmarły 12 marca 1894 w Poznaniu. Ekonomista, działacz społeczny i polityczny. Jeden z założycieli Ligi Narodowej Polskiej. Współtwórca i prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
[5] Stanisław Leopold Brzozowski – urodzony 28 czerwca 1878 roku w Maziarni, w powiecie chełmskim, zmarły 30 kwietnia 1911 we Florencji. Filozof, pisarz, krytyk teatralny i literacki Młodej Polski.