Stefan Władysław Bryła – prekursor spawalnictwa i konstruktor drapaczy chmur

Stefan Władysław Bryła nie tylko świetnie znał się na budownictwie, ale również był w tej materii wizjonerem. To on zaprojektował najwyższy w czasach przedwojennych obiektw Polsce, który jednocześnie był drugim co do wysokości w Europie. Jako pionier spawalnictwa zrewolucjonizował budowę mostów – odpowiadał za skonstruowanie pierwszego na świecie stalowego mostu drogowego spawanego elektrycznie. Był patriotą, który już w czasach okupacji niemieckiej opracowywał plan odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych. Jako wierny swej pracy wykładowca za tajne nauczanie zapłacił wysoką cenę – był więziony przez gestapo. Chociaż współcześni uważali go za jednego z najwybitniejszych inżynierów, historia obeszła się z nim dość niewdzięcznie – Stefan Bryła nadal czeka na należne mu miejsce w panteonie budowniczych niepodległej Polski.

Genialny Profesor

Stefan Władysław Bryła urodził się 17 sierpnia 1886 r. w Krakowie. Był absolwentem szkoły realnej w Stanisławowie i Wydziału Inżynierii Szkoły Politechnicznej we Lwowie.  Niezwykły talent i umysł Stanisława Bryły zostały bardzo szybko dostrzeżone – jeszcze przed ukończeniem studiów objął posadę asystenta – wykładał na Politechnice od roku 1907. W 1909, w rok po uzyskaniu dyplomu, obronił doktorat. W 1910 roku uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego i niemal natychmiast wyjechał za granicę, by poznawać najnowocześniejsze rozwiązania technologiczne w sztuce budowlanej Zachodu. W latach 1910-1912 pogłębiał wiedzę na Politechnice w Charlottenburgu koło Berlina, Écoledes Ponts et Chaussees w Paryżu oraz na University of London. Pracował na budowach w Niemczech, Francji, Anglii, Kanadzie i USA.
Był nie tylko naukowcem, ale także zaangażowanym w sprawy kraju patriotą. W czasie I wojny światowej aktywnie uczestniczył w życiu środowisk polskich w Kijowie. Pełnił funkcję prezesa Związku Inżynierów i Techników w Rosji. W latach1915–1917 był też wykładowcą Polskiego Kolegium Uniwersyteckiego w Kijowie. W 1918 r. brał udział w bitwach o polski Lwów, a w latach 1919-20 walczył na froncie wschodnim z bolszewikami w obronie Warszawy.

W 1921 r. otrzymał nominację profesorską i objął II Katedrę Budowy Mostów Politechniki Lwowskiej. Ponad dekadę realizował tam swoje pasje naukowe, konstruktorskie i dydaktyczne. Jesienią 1934 r. został powołany postanowieniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego na Katedrę Budownictwa Konstrukcyjnego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Wykładał tam statykę i mechanikę budowli oraz stalowe konstrukcje budowlane. Dla studentów był nie tylko wykładowcą, ale autorytetem o ogromnej wiedzy praktycznej oraz doskonałym metodykiem w dziedzinie spawalnictwa oraz konstrukcji wieżowców. Studenci darzyli profesora Bryłę szacunkiem i sympatią. Był lubiany i popularny na uczelni, a w stosunku do swoich wychowanków przyjacielski i życzliwy. O jego talencie dydaktycznym zaświadczyć może fakt, że jeden z najważniejszych podręczników akademickich dla inżynierów (czterotomowe wydawnictwo opublikowane w latach 1928-32), który został uznany za pierwszą polską encyklopedię techniczną, jest właśnie jego autorstwa. Napisał około 250 książek, podręczników i artykułów. Należał do wielu polskich i międzynarodowych organizacji technicznych. Był współzałożycielem Polskiego Związku Inżynierów Budowlanych oraz członkiem Akademii Nauk Technicznych. W 1928 roku opracował dla Ministerstwa Robót Publicznych pierwsze na świecie przepisy spawania konstrukcji stalowych w budownictwie. Inne kraje w Europie i na świecie wzorowały się później na jego pomysłach i metodach. Był autorem i konsultantem wielu konstrukcji wykorzystujących nową spawalniczą technologię, m.in. pierwszego na świecie drogowego mostu na rzece Słudwi w Maurzycach pod Łowiczem (1929 r.) oraz wieżowca „Prudential” w Warszawie (1933 r.). Był członkiem Stałej Międzynarodowej Komisji Mostów i Konstrukcji Inżynierskich. Współpracował m.in. przy budowie wieżowcóww USA – np. Woolworth Building w Nowym Jorku (wówczas najwyższego budynku na świecie).

W czasie okupacji niemieckiej od 1939 roku pełnił funkcję dziekana tajnego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W strukturach podziemnego państwa polskiego w Biurze Delegata Rządu na Kraj był szefem komórki Robót Publicznych i Odbudowy. Opracował w nim m.in. 10-letni plan odbudowy Polski ze zniszczeń wojennych oraz instrukcję dla Kedywu (AK): Jak niszczyć stalowe mosty. Niestety, ten pierwszy dokument zachował się jedynie we fragmentach.
W ramach tajnego nauczania przyjmował studentów Politechniki Warszawskiej u siebie w domu. Za prowadzenie takiej działalności edukacyjnej był przez gestapo dwukrotnie aresztowany. 3 grudnia 1943 r. został rozstrzelany.
Żona Stefana Bryły – Maria tak opisuje aresztowanie:
(…) Podczas wojny mąż mój został przez Niemców zamordowany. Pierwszy raz został aresztowany w listopadzie 1942 roku w mieszkaniu przy ul. Nowakowskiego 10. Przyjechali wówczas gestapowcy i wywieźli go na Pawiak, skąd został zwolniony po miesiącu. Mąż opowiadał mi, iż zadano mu pytanie, czy zna organizacje podziemne. Drugi raz aresztowanie nastąpiło w listopadzie 1943. O godzinie 12.00 w nocy wtargnęli gestapowcy do naszego mieszkania, […] gestapowcy przeprowadzili rewizję, po czym oficer oświadczył, że nas aresztuje. […] zostaliśmy wszyscy zabrani na al. Szucha. Tam przyłączono nas do grupy aresztowanych tej nocy Polaków. Ponad trzydzieści osób załadowano na ciężarowy samochód i przewieziono na Pawiak. Tam rozdzielono mnie z mężem. Córka i ja zostałyśmy przesłuchane po kilku dniach. Pytano nas, czy mąż nie należy do organizacji i czy nie odbywały się u nas zebrania. Podczas przesłuchania nie bito nas, jednakże inne więźniarki były katowane. […] Ja, córka i lokatorka zostałyśmy zwolnione po miesiącu. Mąż mój już nie wrócił. Nazwisko jego przeczytałam na plakacie zakładników rozstrzelanych jako odwet za zabicie kilku Niemców.
Stefan Bryła był wybitnym działaczem społecznym. Zajmował się polityką. W latach 1923–1926 szefował lwowskiemu oddziałowi chrześcijańskiej demokracji. Był posłem na sejm I, II i III kadencji (w latach 1926–1935) z okręgu Lwów. W 1934 roku dokonał rozłamu w Chrześcijańskiej Demokracji, powołując propiłsudczykowskie Zjednoczenie Chrześcijańsko-Społeczne.

Konstrukcje i bryły profesora Bryły
Most spawany

Stefan Bryła był konstruktorem pierwszego na świecie stalowego mostu drogowego spawanego elektrycznie, zbudowanego na rzece Słudwi w Maurzycach koło Łowicza, oddanego do użytku 12 sierpnia 1929 r.
Anna i Marek Bielscy tak charakteryzują konstrukcję mostu:

Ma on jeszcze kształty typowe dla obiektu mostowego o konstrukcji nitowanej (zresztą takim miał być w pierwotnym zamierzeniu). Jest to więc bardzo charakterystyczny przykład dzieła inżynierskiego z epoki przejściowej, kiedy forma nie nadąża za nowatorską ideą techniczną. Wzniesiono most kratowy, jednoprzęsłowy o rozpiętości 27 m, zrealizowany przez firmę „Rudzki i S-ka.”Był to most bez jednego nitu, jak podkreślano w opisach. I co najważniejsze: sposób zaproponowany przez prof. Stefana Bryłę przynosił kolosalne oszczędności. Dzięki spawaniu konstrukcji zużyto o 20% mniej stali.

Konstrukcja została omówiona i opublikowana w kilkunastu językach w wielu zagranicznych czasopismach technicznych. Most nadal istnieje i dopiero kilka lat temu został wyłączony z eksploatacji. Dziś znajduje się na liście zabytków światowego dziedzictwa cywilizacyjnego.
Nowa metoda miała również swoich przeciwników. Wśród nich profesora Andrzeja Pszenickiego (1869-1941), który był zasłużonym dla mostownictwa specjalistą od konstrukcji metalowych,autorem wielu projektów mostów kolejowych i drogowychw Rosji i Polsce. Wśród studentów architektury funkcjonowała nawet popularna anegdota odnosząca się do sporu Pszenicki –Bryła. Ponoć ten pierwszy tak tłumaczył młodym adeptom sztuki różnicę między tradycyjną i nowoczesną metodą łączenia elementów metalowych:
(…) nitowanie – to szycie, spawanie – klejenie. Co pan woli: ubranie szyte czy klejone?
Skonstruowanie pierwszego mostu spawanego, ekonomiczniejszego i oszczędniejszego od dotychczas budowanych sprawiło, że nie trzeba było długo przekonywać projektantów, konstruktorów i inwestorów do metody profesora Bryły.

Z wykorzystaniem tej samej technologii w 1935 r. Stefan Bryła zaprojektował jeszcze m.in. Halę Targową w Katowicach. Konstrukcja o rozpiętości 39,5 m była osadzona na łukowych dźwigarach ze spawanych części stalowych. Elementy były wykonanych w warsztatach, a montowane już na samym placu budowy.

Polskie drapacze chmur

Podróże do Stanów Zjednoczonych oraz współpraca z tamtejszymi konstruktorami zaowocowały wyspecjalizowaniem się Stefana Bryły w budowaniu wysokich konstrukcji. Profesor był na owe czasy jednym z niewielu takich specjalistów w Europie. Strzeliste obiekty jego autorstwa do dziś są wizytówkami wielu miast, wśród nich Warszawy i Katowic. Ciekawymi przykładami takich budowli są 14-piętrowy gmach Izby Skarbowej i śląski drapacz chmur – „Mister Katowic”.
Zdecydowanie wyróżniającym się na tle architektury międzywojennej Polski był „Prudential” – 16-piętrowy wieżowiec wzniesiony w 1932 roku. Wtedy był to drugi co do wielkości budynek w Europie (65,6 m).
Najbardziej znane gmachy i obiekty zaprojektowane przez Stefana Bryłę
W okresie międzywojennym projektował i wspierał merytorycznie przygotowania do budowy wielu obiektów mieszkalnych i użyteczności publicznej – hal targowych, banków, szpitali,mostów w Polsce i na świecie.

Wśród nich są:
• kompleks budynków Muzeum Narodowego i Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie,
• hala Fabryki Parowozów w Warszawie,
• budynek Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych
w Warszawie na rogu ul. Kopernika 36-40 i ul. Sewerynów;
wysokość 9 kondygnacji (1928 r.),
• pierwszy na świecie drogowy spawany most na rzece Słudwi
w Maurzycach (lata 1927–1929),
• gmach Pocztowej Kasy Oszczędności w Warszawie (Poczty
Głównej) przy ul. Świętokrzyskiej 31/33; wysokość 7 kondyg-
nacji (lata 1930–1932),
• gmach Urzędu Skarbowego w Katowicach ( tzw. „Mister Ka-
towic”) przy ul. Żwirki i Wigury 15; wysokość 14 kondygnacji
(lata 1930–1932),

• budynek mieszkalno-biurowy Towarzystwa „Prudential”

(Hotel Warszawa) przy pl. Powstańców Warszawy; wysokość
17 kondygnacji (lata 1931–1933),
• budynek Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie przy al. Mic-
kiewicza 22; wysokość 9 kondygnacji (1934 r.),
• budynek mieszkalny Funduszu Kwaterunku Wojskowego
(Dom Bez Kantów) w Warszawie przy Krakowskim Przedmie-
ściu 11 (na rogu ulicy Królewskiej); wysokość 8 kondygnacji
(lata 1934–1935),
• Hala Targowa w Katowicach przy ul. Piotra Skargi 6 (1935 r.).
W miejscu wyburzonego obiektu został wybudowany „Super-
sam”.

Bibliografia
• Anna Bielska, Marek Bielski, Przypadek profesora Bryły. „Przegląd Techniczny” http://arch.przeglad-techniczny.pl/index.php?option=com_content&view=article&Itemid=44&id=1287 [dostęp z dnia 19.07.2018 r.]
• Prof. Bryła – twórca pierwszego na świecie spawanego mostu i konstruktor Prudentialu. http://naukawpolsce.pap.pl/aktual-nosci/news,410752,prof-bryla---tworca-pierwszego-na-swiecie-spawanego-mostu-i-konstruktor-prudentialu.html [dostęp z dnia 19.07.2018 r.]
• Stefan Bryła – wspomnienie konstruktora Prudentialu http://www.bryla.pl/bryla/1,85301,7328098,Stefan_Bryla_wspomnienie_konstruktora_Prudentialu.html