Tadeusz Sędzimir (Sendzimir) – metalurgiczny wynalazca i światowejklasy przemysłowiec
Elementy wykonane z wysokiej jakości stali nierdzewnej znajdują zastosowanie prawie w każdej dziedzinie gospodarki. Do dziś w różnych miejscach globu, ponad 90% blach ze stali nierdzewnej wytwarza się na walcarkach Sendzimira, tj. ok. 600 milionów ton wyrobów rocznie. Bez wątpienia twórcę tych rozwiązań należy zaliczyć do najwybitniejszych wynalazców technologii i maszyn hutniczych. Talent konstruktorski szedł w jego przypadku w parze ze zmysłem biznesowym. Gdziekolwiek się znalazł, od razu powoływał do życia jakieś przedsiębiorstwo – niezależnie, czy była to gospodarka chińska, europejska lub amerykańska. W każdej kulturze organizacyjnej umiał się doskonale odnaleźć, przez co stanowi świetny przykład dla kolejnych pokoleń polskich biznesmenów.
Tadeusz Sędzimir urodził się 15 VII 1894 roku we Lwowie w inteligenckiej rodzinie. Jego ojciec Kazimierz był wyższym urzędnikiem administracji austriackiej, a matka Wanda z Jaskławskich zdradzała talenty artystyczne, głównie malarskie. Rodzina Sędzimirów mieszkała na ulicy św. Teresy, gdzie Tadeusz ukończył IV Gimnazjum Klasyczne. Już wtedy interesował się chemią i znosił do domu książki o maszynach i niezliczone katalogi z cenami wyrobów technicznych. Jako przyszły adept techniki zaczął bardzo wcześnie eksperymentować z wynalazkami, budując m.in. modele szybowcowe, a w ósmej klasie próbował zarejestrować swój patent na uchwyt pióra chroniący przed wysychaniem tuszu. Mentorem młodego Tadeusz był jego wuj Stanisław Tołłoczko, prof. chemii nieorganicznej na Uniwersytecie Lwowskim im. Jana Kazimierza, który umożliwiał krewniakowi korzystanie po godzinach służbowych z wielkiego laboratorium i cierpliwie wyjaśniał zawiłości chemii, których znajomość okazała się później tak istotna w procesie tworzenia nowatorskich technologii. W latach 1912-1914 Tadeusz studiował na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej, jednak wybuch wojny uniemożliwił mu ukończenie studiów. Władał greką, łaciną, francuskim i niemieckim, a koledzy wymyślili mu przydomek „Senator”. Po zamknięciu uczelni przez carskie okupacyjne władze pracował jako mechanik w warsztacie samochodowym. W czerwcu 1915 r.został ewakuowany do Kijowa. Później rozpoczął pracę w Rosyjsko-Amerykańskiej Izbie Handlowej, a pod koniec wojny, w czasie rewolucji w Rosji, dotarł aż do Szanghaju. Najpierw dostał tam pracę jako instruktor jazdy samochodowej, a w 1918 roku założył pierwszą w Chinach fabrykę drutu, śrub, nakręteki gwoździ: Sędzimir Mechanical Works (po chińsku Sendzimay Chi Chi Chung). Elementy tam produkowane potrzebne przy układaniu torów kolejowych dotychczas sprowadzano do Chin z Europy. Młody wynalazca zaczął szukać nowych możliwości w celu udoskonalenia metody cynkowania blach. Sędzimir postanowił zmienić metodę nanoszenia ochronnej powłoki cynku na żelazo i wpadł na pomysł chwilowego otaczania żelaza gazem eliminującym rdzewienie, wykorzystując do tego celu zjawisko żarzenia się metalu po umieszczeniu go w atmosferze wodoru. Zaraz potem czysty element poddawał ocynkowaniu, ponieważ gwałtownie schłodzona stal zanurzona w roztopionym cynku dobrze łączyła się z tą osłoną. Ocynkowanie blachy metodą galwaniczną było procesem tańszym, szybkim i bezpiecznym. W czasie wolnym intensywnie studiował literaturę fachową, szczególnie interesowały go prace nad technologią przeróbki materiałów w atmosferze wodoru. Tam też dokonał pierwszych wynalazków opracowując m.in. nowy typ maszyny przeznaczonej do walcowania blach na zimno w sposób ciągły, aż do uzyskania żądanych wymiarów i tolerancji grubości.
W Szanghaju Tadeusz pojął za żonę piękną emigrantkę rosyjską, Barbarę, a ich syn Michał przyszedł na świat w 1924 roku. Jednak po osłabnięciu gospodarczej koniunktury w Chinach, Tadeusz sprzedał fabrykę i po nieudanej podróży do USA, gdzie już szalał kryzys gospodarczy, w 1930 r. wrócił do Polski. Zaraz po powrocie do kraju dzięki współpracy z przemysłowcem Zdzisławem Inwaldem w Kostuchnie koło Katowic uruchamia pierwszą w świecie przemysłową linię technologiczną ciągłego wytwarzania i cynkowania blach ze stali niskowęglowych (1931-32).
Drugim wielkim wynalazkiem Sędzimira obok metody galwanizacji cynkowej była walcarka do blach z jedną parą walców, tzw. klatką walcowniczą. Dotychczas każda z całego szeregu klatek zapewniała stopniową redukcję grubości. Teraz wystarczyła tylko jedna klatka z parą walców stopniowo przybliżających się do siebie. Sztuczka zastosowana przez Tadeusza Sędzimira polegała na tym, że walce podparł na całej długości na innych walcach – rolkach pośredniczących w przekazywaniu sił nacisku. Nie były już one, jak dotychczas, łożyskowane na swoich końcach. Rolki pośredniczące funkcjonowały lepiej niż stosowane dotąd łożyska skrajne. Można było użyć większe siły nacisku na walcowaną blachę. Ponadto nowe rozwiązanie wyeliminowało unoszące się zawsze przy walcowaniu tumany kurzu oraz wpłynęło na cichą pracę urządzenia. Prasa odnotowała, że prezydent II Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, wizytując ten zakład w 1934 roku, komentował: to nie walcownia, to sanatorium.Takie komfortowe rozwiązania cechowały wszystkie następne konstrukcje Sędzimira. Wielu doceniało wyjątkowość jego pomysłu. Trzeba bowiem zauważyć, że Sędzimir, poza doskonałą mechaniką i właściwościami chemicznymi procesu, wniósł do cywilizacji światowej nieomal sterylną czystość technik metalurgicznych. W jego dorobku powinno się to liczyć jako dodatkowy 74 patent.
Już w pierwszym okresie opracowana przez Sędzimira walcarka Z-Mill produkowała 400 ton blach w miesiącu. Tuż przed wybuchem II wojny światowej osiągnęła miesięczną wydajność tysiąca ton. Walcarka pracowała w Hucie Pokój w Nowym Bytomiu od 1932 do 1962 r. Prototyp jej wykonano w Niemczech, w znanych zakładach Schmidta. Wysokiej jakości cynkowana blacha według pomysłu Sędzimira bardzo szybko znalazła odbiorców i stała się powszechnie znaną, zaś technologie wykupione zostały do wielu krajów.
Wszystko, co stało się na polskim Śląsku, nastąpiło, zanim porwała Tadeusza Sędzimira Europa Zachodnia i Ameryka Północna. Oczywiście przez następne dziesięciolecia budował dalej swoją sławę, ale już w Stanach Zjednoczonych. Najpierw, w 1935 roku, Sędzimir przeniósł się do Paryża, gdzie spotkał pułkownika Solborga i podpisał umowę z amerykańskim koncernem ArmcoSteel z Middletown (Ohio) oraz założył biuro konstrukcyjne Armzen. Rok później uruchomił w Ameryce pierwszą linię galwanizacyjną w zakładach Armco w Butler (Pensylwania), zaś zimą 1935 roku – pierwszą walcownię blach. Wiosną 1939 r. przeniósł swoje biuro do USA, zamieszkał w Middletown oraz zmienił pisownię nazwiska na przystępniejszą dla Amerykanów – Sendzimir. W tym samym roku oddano tam do produkcji walcarkę Z-Mill, a w roku 1942 powstała walcownia Sendzimira do produkcji stali krzemowej do radarów. W 1945 roku przeniósł się do Waterbury (Connecticut) ok. 100 km na północny wschód od Nowego Jorku, a rok później przyjął amerykańskie obywatelstwo.
Kolejnym doniosłym wynalazkiem T. Sendzimira była walcarka planetarna, nazwana tak od heliocentrycznego układu stosunkowo małych walców roboczych poruszających się po obwodzie dużych walców oporowych, którą w 1945 uruchomiono w Chicago. Walcarki te umożliwiały walcowanie bardzo cienkich taśm, również ze stali stopowych i znalazły zastosowanie m.in w Anglii (1953), Japonii (1956), Kanadzie (1966) i Szwecji (1986). Właśnie w Aresta w Szwecji polski wynalazca zainstalował walcarkę do najszerszych blach na świecie ze stali kwasoodpornej, otrzymując nagrodę prezesa AISE za wybitne zasługi dla przemysłu stalowniczego. Walcarka do ciągłego walcowania blachy pomysłu Sendzimira pozwalała na zmniejszenie jej grubości z 6 aż do 0,1 mm. Opracował także technologię ciągłego odlewania stali z jednoczesnym walcowaniem na gorąco. W 1956 r. rozwiązał biuro Armzen i założył firmę T. SendzimirInc., z siedzibą w Waterbury, zostając jej prezesem generalnym. Firma szybko się rozwijała, utworzono jej przedstawicielstwa w Paryżu, Londynie i Tokio oraz agencję w Sztokholmie, a następnie rozszerzono działalność na Europę Wschodnią, Indie, Pakistan, Malezję, Singapur, Indonezję, Nową Zelandię, Nigerię, kraje arabskie i Meksyk. Z czasem przedstawicielstwa przekształciły się w spółki. W roku 1971 uruchomiono pierwszą walcarkę kroczącą, w roku 1972 wprowadzono do produkcji walcarkę Z-Trol, zaś rok później – minihutę do wyrobów płaskich. W roku 1974 utworzono związek wcześniejszych spółek pod nazwą Sendzimir Engineering Corp. (Sencor), z siedzibą w Waterbury,a w 1979 roku powstała pierwsza w USA walcarka Z-High Tandem.
W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku Tadeusz Sendzimir przekazał kierownictwo firmy synowi Michałowi, a sam nadal pracował twórczo. Pod koniec jego życia w 35 krajach pracowało już ponad 400 różnych typów walcarek ze znakiem firmowym przedstawiającym wstęgę blachy w kształcie litery S między walcami. Jego maszyny były eksportowane z USA i kilku innych filii rozsianych po świecie. Także w Polsce, w Nowej Hucie, produkowano ponad 6 mln ton blachy ocynkowanej rocznie wg opracowanego przez Sendzimira procesu galwanicznego. Jego wynalazki uzyskały 73 patenty w kilkunastu krajach świata.
Sendzimir zawsze podkreślał swoją narodową przynależność i wspierał finansowo Fundację Kościuszkowską, będąc członkiem Rady Powierniczej (od 17 października 1964). Wraz z żoną założył Fundację Sendzimira, której celem było finansowanie pobytu polskich naukowców i młodzieży polonijnej w USA. Tadeusz Sendzimir wyróżniony został doktoratem honoris causa przez Alliance College w Cambridge Springs, a w 1949 r. Amerykański Instytut Cynku przyznał mu odznaczenie za fundamentalne osiągnięcia w technice cynkowania. Był też odznaczony Złotym Medalem im. Bublicka na konferencji w Paryżu (czerwiec1964), Złotym Medalem im. Bessemera przez Brytyjski Instytut Żelaza i Stali wraz z upamiętnieniem jego nazwiska na tablicy w murze londyńskiej siedziby ISI (1965) i Złotym Medalem im.Brinella przez Królewską Akademię Nauk Technicznych w Sztokholmie (1973). Odznaczenia otrzymywał także od rodaków, m.in.Złoty Krzyż Zasługi (nadany przez prezydenta Ignacego Mościckiego w 1938 r.), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polskin(1973) i Komandorię Orderu Zasługi PRL (1983). W połowie listopada 1983 r. zorganizowano w AGH w Krakowie okolicznościowe sympozjum naukowe w 50 rocznicę jego działalności wynalazczej.
Tadeusz Sendzimir zmarł 1 września 1989 roku w swej letniej rezydencji w miejscowości Jupiter na północ od Palm Beach na Florydzie. Pochowany został w Bethlehem pod Waterbury oczywiście w trumnie wykonanej z ocynkowanej blachy – ściśle według jego technologii. Na uroczystym pogrzebie odegrano polski hymn narodowy i marsz żałobny Fryderyka Chopina. 4 maja 1990 roku na wniosek załogi Kombinatowi Metalurgicznemu w Nowej Hucie zmieniono nazwę na Huta im. T. Sendzimira. A w 1994 roku w setną rocznicę urodzin zorganizowano okolicznościową sesję i odsłonięto w gmachu głównym huty tablicę pamiątkową z rzeźbioną podobizną wybitnego wynalazcy, najwybitniejszego metalurga XX wieku. W uroczystościach uczestniczył syn Michał Sendzimir, który odziedziczył zdolności po ojcu. Poparł to gruntownym wykształceniem w Manlius School pod Syracuse (New York), a następnie na nowojorskim Columbia University. Zanim rozpoczął pracę w założonej przez ojca firmie przez trzy lata jako żołnierz armii USA brał udział w walkach II wojny światowej. Służbę ukończył w stopniu podporucznika. Mimo, iż sam był twórcą 20 patentów, zawsze przede wszystkim promował dorobek ojca. Wygłaszając wykłady poświęcone ideom Tadeusza Sendzimira, rozpowszechniał nowoczesne metody wyrobu stali najwyższej jakości, techniki walcowania na zimno i gorąco oraz metody cynowania blach. Przemierzył sześć kontynentów, szerząc tam wiedzę o pomysłach ojca i swoich. Michæl G. Sendzimir stał się także, jak jego ojciec, światowym autorytetem w dziedzinie wytwarzania stali nierdzewnej. Został członkiem zasłużonych instytucji Polonii w USA, takich jak Fundacja Kościuszkowska i Polski Instytut Naukowy w Nowym Jorku.
Tadeusz Sendzimir był człowiekiem niezwykłym, o szczególnych cechach charakteru, w którego osobowości splotły się talent, silna wola i szczery, dyskretnie eksponowany patriotyzm. Pisano o nim, że: „od żelaza oddalił rdzę, a metale uczynił sobie posłusznymi” i nie ma cienia przesady w tym zgrabnie podsumowującym jego dokonania stwierdzeniu.
Bibliografia
• J. Borowicz, Sendzimirowie. http://www.lwow.co.pl [dostęp z dnia 20.07.2018 r.]
• MK Metallfolien GmbH to Produce Next - Generation Catalytic Converter Materials. Materiały fifirmy T. Sendzimir, Inc. 2008
• R. Prinke, Michał Sędziój – pochodzenie, rodzina, herb. „Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno – Heraldycznego” 1992, nr 2.
• J. Sędzimir, Osobliwe losy Sędzimirów (H. Ostoja). „Forum Akademickie” 2007, nr 10.
• J. Sędzimir, Osobliwe losy Sędzimirów (H. Ostoja). Cz.II. „Forum Akademickie” 2007, nr 2.
• M. Szczerbiński, Polonia Technica. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników polskich w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zarys historii w latach 1941-2001. W Światowa Rada Badań nad Polonią. Akademia Polonijna, Częstochowa – Nowy Jork, 2001.
• Tadeusz Sendzimir, Inventor Extraordinaire. Steel Times, November 1999.
• J.W. Turley, New Low – Cost Shapemeter for Smaller Rolling Mills. AISE Conference, Pittsburgh, 2003.
• J.W. Turley, A. Pollastrelli, M. Breacy, Control of quarter buckle on sendzimir 20-h mills. Association of Iron and Steel Engineers, Pittsburgh, 1999 [przedruk z „Iron and Steel Engineer”].
• Quality development in the production of strip products. Millennium Steel, 2002.